بهرام بیضایی که هشتاد و پنج سال پیش در چنین روزی متولد شد، یکی از پیشگامان مهم در عرصه‌ی ادبیات نمایشی و از اولین فیلم‌سازان موج نوی سینمای ایران به حساب می‌آید. او را باید در زمره‌ی احیاکنندگان ادبیات آئینی و سنتی ایران و گردآورنده‌ی مهم‌ترین مقالات در حوزه‌ی اسطوره شناسی و ادبیات نمایشی دانست. مسیر متفاوت و آوانگاردی که بیضایی در اعتلای تاریخ ادبیات نمایشی ایران طی کرد، آن قدر ارزشمند و گران‌بها بوده است که ما را بر این دارد تا به مناسبت زادروزش در جستار پیش رو‌ به تاثیرگذارترین مولفه‌ها و البته ابداعات ناب بیضایی در این حوزه بپردازیم.

اندیشه‌های بیضایی در حوزه‌ی سینما و‌ فیلم‌سازی با توجه به دانش، آگاهی و شناخت او نسبت به تاریخ ادبی و فرهنگ و آئین و سنن سرزمینش و البته نگاه نو و روشن‌فکرانه‌ نسبت به زنان در فیلم‌هایش، او را در مقابل سیستم متهجر سانسور قرار داد و ممیزی‌های گوناگون مانع تولید بسیاری از آثار او در عرصه‌ی نمایش و سینما شد. بیضایی سال‌ها تلاش کرده است تا به دور از هرگونه تعصب مذهبی، عقیدتی و فرهنگی در جهت اعتلای فرهنگ غنی ادبیات ایران و در حوزه‌ی نمایش و سینما پژوهش کند؛ تاثیر این پژوهش‌ها برنسل‌های بعدی‌ و شاگردانش در عرصه‌های هنری بر هیچ‌کس پوشیده نیست.

بازگشت عظمت و شکوه از دست‌رفته زنان در فرهنگ ایرانی

بيضايی مهم‌ترین آثار سینمایی خود را درباره زنان، درست زمانی می‌سازد که ایران از نظر سیاسی و فرهنگی دستخوش تغییرات گوناگونی شده است و پرداختن به مسئله‌ زن به عنوان عنصر اصلی فیلم قطعاً با مخالفت‌ها و تیغ بی‌رحمانه‌ی سانسور مواجه‌ می‌شود. اما بیضایی با آگاهی به تمام این مسائل و با شناخت درستی که نسبت به جایگاه باشکوه زنان در تاریخ اساطیری ایران دارد، دست به خلق شخصیت‌هایی می‌زند که تا به امروز از بهترین الگوهای بازیگری در ایران برای کارآموزان جوانند.

بیضایی برای اولین بار نقش پر رنگ زنان را در نمایش‌نامه‌هایش گنجاند. او در آثارش زنان گرفتار در بند استبداد و جامعه مردسالارانه را به صورتی نشان می‌داد که در تلاش برای رهایی و فرار از بند چنین استبدادی هستند. به عنوان مثال درنمایش‌نامه «پرده خانه» از آثار بیضایی، زن از نقشی محوری برخوردار است. این اثر روایتگر زندگی زنانی است که در چنگال نظامی سخت گرفتار هستند. در این اثر، بیضایی به تحلیل وضعیت زنان گرفتار در نظام مردسالار می‌پردازد و در پایان متن، زنان با مبارزه آگاهانه‌ی خود علیه استبداد اجازه نمی‌دهند که اندیشه‌های برتر آن‌ها توسط نظام مستبد و سیاست‌های زن ستیزش از بین برود. در آخر، زنان آزادی و حقوق از بین رفته‌ی خود را دوباره به دست می‌آورند.

نمایش‌نامه‌ی دیگری که نقش زنان در آن توسط بیضایی به شکل قابل توجهی برجسته می‌شود «ندبه» نام دارد. این نمایشنامه به سال‌های انقلاب مشروطه مربوط می‌شود و به نحوه‌ای تلخ و اسفناک، نابسامانی‌های اجتماعی و فرهنگی ایران را در آن زمان نشان می‌دهد. موقعیت زن در آن دوران با تحقیرهای فراوانی که توسط حکومت مردسالار بر زنان اعمال می‌شد، به تصویر کشیده می‌شود. اما با تمام تهدید‌ها و تحقیرهای مورد توجه زنان در آن دوران، چراغ آگاهی و عدالت خواهی آن‌ها خاموش نمی‌شود و مخاطب در این نمایش‌نامه همراه زنان در پی کشف حقیقت و رسیدن به آزادی حرکت می‌کند.

ظهور تمدن فرهنگی با قرار دادن زن به عنوان اسطوره و قهرمان

هر جامعه‌ای برای بقا نیاز به قهرمان واسطوره دارد‌. اسطوره‌ها با آدمی زاییده می‌شوند و در دل داستان‌های ادبی و هنری ادامه‌ می‌یابند. اساطیر از گذشته‌های دور در آیین و هنر نمایشی جهان نقش مهمی داشته‌اند. از آیسخولوس، اوریپید و آریستوفانس تا سینمای روزگار ما همگی پیوند عمیقی با اسطوره‌ها داشته‌اند. اما نکته‌ مهم اینجاست که در خلق تمام این اسطوره‌ها، همواره مردان شخصیت‌های قهرمان، صاحب فکر و اندیشه و تجسم جنگ‌جویان و امپراطوران برتر جهان بوده‌اند.

هرچه ادبیات کلاسیک جهان را مرور می‌کنیم به جز معدود شخصیت‌هایی که شکسپیر از وجوه بارز زندگی زنان خلق کرده‌است، نمی‌توان در مابقی آثار گذشته زن را به دور از جنسیت‌زدگی و در قالب یک شخصیت قهرمان و صاحب‌اندیشه دید. اگر هم جایی به چنین شخصیت زنی اشاره شده باشد، به صورت کلی و گذرا بوده و حق مطلب ادا نشده است. اما اگر به انقلابی که بیضایی در شخصیت‌پردازی زنان در آثار نمایشی و سینمایی خلق می‌کند، نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که آثارش نمونه‌ی کامل و درست از پرداختن به هویت از دست رفته‌ی زنان در طول تاریخ ایران، آن هم در سیطره‌ی قدرت مردان و ظلم و زن ستیزی هستند.

با نگاهی گذرا به آثار سینمایی بیضایی به خوبی در می‌یابیم که قهرمان‌‌های فیلم‌های بیضایی زنانی هستند که خود را در قید و بندِ رسم و رسوم مردسالارانه و زن گریز جامعه نمی‌بینند و همواره در پی رشد و تعالی خود، زنجیرهای استبداد را پاره کرده و در جهت بازپس‌گیری حقوق پایه‌مال شده خود تلاش می‌کنند. آن‌ها همچنین جامعه را نسبت به مسائل پیرامون خود آگاه می‌سازند. سینمای بیضایی با خلق قهرمانان زن و پویایی مثال زدنی شخصیت‌هایش برای مخاطب جذاب می‌شود. تا آنجا که نقش‌آفرینی‌های زنان در فیلم‌های بیضایی را به مراتب بیشتر از مردان آن دوست داریم و روایتش از اسطوره‌ی زن را آوانگارد و جسورانه می‌دانیم. از همین باب نیز او برای دوستداران فرهنگ و هنر و البته سینمای ایران انسانی نخبه و برای متعصبان جامعه همواره دشمنی آگاه بوده است.

بیضایی با تنزل قهرمان مرد، توجه مخاطبانش را به قهرمان نوظهور قصه‌هایش یعنی زنان منعطف می‌کند. او حالا تعاریف مرسوم و کلیشه‌ای از قهرمان را درهم می‌کوبد و با ظرافت و آگاهی خاصی دست به خلق شخصیت‌هایی زنانه می‌زند که محوریت داستان‌هایش هستند و در تجسم آن‌ها به عنوان قهرمان‌‌های قصه به درستی عمل می‌کند. او زمانه‌ی اسطوره‌هایش را می‌شناسد و بر اساس شرایط و اوضاع زمانه دست به خلق قهرمانان زن می‌زند.

تمام شخصیت‌های زن بیضایی از رعنا در فیلم غریبه و مه (1355) گرفته تا تارا در فیلم چریکه تارا (1358) و گلرخ در فیلم سگ کشی (1380) و حتی ماهرخ در فیلم مسافران (1370) در مسیر رشد و تعالی و درحال طی کردن سفری برای تبدیل شدن به قهرمانانی هستند که همواره برای نجات انسان از سیطره‌ی ظلم تلاش می‌کنند. بیضایی همچنین قدم‌های بزرگی در مسیر تعالی حرفه بازیگری برای کاراکترهای زن در سینمای ایران برداشته است. او با خلق زنان قدرتمند و دارای اندیشه و همچنین بازنمایی رشد شخصیت زن در قالب یک قهرمان، قدم بزرگی در زمینه بازیگری و نحوه بازنمایی زنانی توانمند و خلاق برداشته است.

زنان الگوی بازیگری می‌شوند

گران‌بهاترین آثار سینمای ایران به قول ناصر تقوایی همان آثار ابتدایی و صامتی هستند که در سال‌های اولیه‌ی سینمای ایران ظهور یافتند. خیلی جالب است که اولین فیلم ایرانی هم با نام دختر لر ساخته می‌شود و همین مسئله‌ نشان می‌دهد که زنان در فرهنگ و هنر این سرزمین تاثیر شگرف و فوق‌العاده‌ای داشتند که در طول تاریخ به درستی به آن پرداخته نشده است. بهرام بیضایی را بیشتر به خاطر نمایش‌نامه‌ها و آثار سینمایی‌اش می‌شناسیم، اما هرگز این مسئله‌ را نباید فراموش کنیم که او آموزگار و استاد بازیگرانی همچون سوسن تسلیمی و مژده‌ی شمسایی بوده است و نقش پررنگی در شکل‌گیری یک بستر مناسب برای آموزش بازیگری درست و پرورش بازیگران توانمند داشته است. پرورش و آموزش بازیگری همچون سوسن تسلیمی که بدون اغراق او را می‌توان از بهترین بازیگران قرن گذشته سینمای ایران دانست، کاری ارزشمند برای سینمای ایران بود که بیضایی به خوبی از پس آن برآمده است.

او زنان را آن چنان که لایقش بودند و نه صرفا به عنوان یک وسیله و ابزار تزئینی در آثارش به تصویر می‌کشید. او کلیشه‌های رایج را در جهت تعالی و رشد شخصیت‌هایش از بین می‌برد و حق برابری را برای زنان و مردان به طور یکسان قائل می‌شد. بیضایی از همان ابتدا و با فیلم مرگ یزدگرد (1360) آسیابانی شجاع را با بازی سوسن تسلیمی به تصویر کشید و قائده‌های کلی و نخ نماشده بازیگری را برای یک شخصیت زن در فیلمش متحول کرد. این شروع ماجرا بود و به خوبی می‌شد فهمید که این زن توانمند آینده درخشانی خواهد داشت.

فیلم مرگ یزدگرد که بر اساس نمایش‌نامه‌ای با همین نام ساخته شد، از همان ابتدا تحسین‌ زیادی را از سمت منتقدان ایرانی و خارجی به همراه داشت. اما بیضایی اوج هنر بازیگری یک زن را با فیلم چریکه تارا درخلق شخصیت قهرمانٍ یعنی تارا به تصویر کشید. فیلمنامه‌ای با چالش‌های بسیار بازیگری برای تسلیمی که با کارگردانی تحسین برانگیز بیضایی به یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌های او نیز بدل شد. در این فیلم بیوه‌زنی به نامِ تارا (سوسن تسلیمی) همراهِ دو کودکِ خردسالش (گلبهار اسلامی و قربانعلی فلاحی) از ییلاق به کومه‌اش بازمی‌گردد. در راه می‌شنود که پدربزرگش مرده، و در جادهٔ جنگلی به مردی غریبه برمی‌خورد که جامهٔ تاریخی پوشیده و شتابان می‌گذرد. همین توضیح کوتاه نشان می‌دهد که بیضایی برای ایفای نقش تا چه اندازه زنان بازیگرش را با چالش‌های تازه مواجه می‌کند.

جایگاه بی بدیل تسلیمی در بازیگری بر هیچ‌کس پوشیده نیست و به گواه تاریخ و تمام همکارانش او یک شخصیت تکرارناپذیر در عرصه‌ی بازیگری ایران است. بیضایی با پرورش تسلیمی، جنسیت‌زدگی را در عرصه بازیگری کنار گذاشته و توانمندی، غرور و عظمت را به شخصیت‌ زن ایرانی برگردانند. کاری که بیضایی در تعریف استانداردهای بازیگری در فیلم‌هایش با بهره گرفتن از بازیگران زن توانمند ایرانی انجام داد به درستی یک کلاس درس و ورکشاپ مهم بازیگری است. جایگاه تاثیرگذار و والای بیضایی از این رو قابل بررسی است که سال‌ها بعد از عدم فعالیت وی در سینما و تئاتر، ما دیگر آن شخصیت‌های توانمند زن را به خوبی برخی آثار گذشته در فیلم‌های ایرانی شاهد نیستیم. البته که این نقد به بازیگران و شخصیت‌های مرد معاصر در سینما و تئاتر نیز وارد است. بیضایی میراث گران‌بهایی را برای اهالی هنر به ارمغان گذاشت. او کوشید تا فرهنگ اصیل و غنی از دست رفته‌ی ما را در آثار نمایشی وسینمایی‌اش دوباره‌ زنده کند و جایگاه همواره باشکوه زنان در تاریخ ایران را به آنان بازگرداند.

پرداختن به سینمای بیضایی در یک جستار نمی‌گنجد. آنچه در این بخش بیان شد اهمیت و جایگاه زنان و نحوه تغییر اسطوره‌ها و برچیدن کلیشه‌ها توسط بیضایی برای پررنگ کردن نقش زنان در آثارش بود. در بخش بعدی پرونده، به مطالعه موردی و دقیق‌تر نحوه بازنمایی زنان در آثار سینمایی بیضایی می‌پردازیم و الگوی بازنمایی شخصیت زن را در فیلم‌های برتر این کارگردان برجسته ایرانی دنبال می‌کنیم.

نظرات خود را در قسمت کامنت ها با ما به اشتراک بگذارید.

نویسنده: رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

نقش زن در فیلم های بهرام بیضایی (بخش اول)

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.