فيلم ایدا (Ida) ساخته پاوو پاولیکوفسکی کارگردان لهستانی-انگلیسی، برنده هشتاد و هفتمین جایزه اسکار در بخش فیلم های غیرانگلیسی زبان است. اثری ماندگار که در سال 2013 ساخته شد و جایزه بهترین فیلم اروپا را نیز از آن خود کرد. ایدا فیلمی پر از ایجازهای تصویری با رنگ های سیاه و سفید، حامل روایتی مینیمالیستی از مواجهه دو زن است که هر کدام در پاسخ به معنای زندگی در جهانی متفاوت از دیگری زیست می‌کنند. فضای فیلم به دهه 60 لهستان برمی‌گردد. روزگاری که لهستان هولوکاست و استالینیسم را پشت سر گذاشته و مردمانی از خود به جا گذاشته محصول لحظه‌های مهم تاریخی. مردمانی که تحت جبر حاصل از شرایط مجبور به اتخاذ تصمیماتی خون‌بار شده‌اند.

دو زن، یکی دختر یتیمی به نام ایدا (با بازی آگاتا چبوهوفسکا) که از طفولیت در صومعه بزرگ شده و در آستانه ادای سوگند ابدی خدمت به کلیساست و وندا (با بازی آگاتا کولشا) زنی که پیشتر در دادگاه‌های کمونیستی دادستان کل بوده و زندگی کنونی‌اش به نوش‌خواری و هم‌خوابگی می‌گذرد. ایدا یک هفته پیش از ادای سوگند راهبگی برای نخستین بار به دیدار خاله‌اش وندا می‌رود و اولین مواجهه‌ این دو رقم می‌خورد.پاولیکوفسکی در این فیلم هر چه بیشتر از لفاظی و فضاسازی های کاذب دوری می‌جوید و به تصاویر اجازه می‌دهد با تمام قدرتشان_ حقیقتا ایدا نماینده‌ی خوبی برای تایید قدرت تصویر است_ گویای احوالات شخصیت‌ها و حال و هوای حاکم بر داستان باشند.

قاب‌بندی‌های خارج از قاعده و شکستن نسبت طلایی خود معانی ژرفی می‌افزاید و از حیث تاثیر از قدرت کلمات پیشی می‌جوید. سوژه ها در گوشه کنار قاب‌ها گویی عنصر کوچکی در نسبت با فضا هستند و این امر به درستی جبر محیط، شرایط و محدودیتی را عنوان می‌کند که بر انتخاب‌ها سایه انداخته‌است. به بیانی عمیق‌تر زندگی محصولی از سوژگی در نسبت با جهان ابژه‌هاست و چگونه معنا کردن ابژه‌ها و مواجه با آنها در مقام انتخاب لحظه‌های بحرانی و مهمی می‌آفریند. خواه این ابژه شرایط اجتماعی و جنگ باشد خواه دیگری‌هایی از نوع انسان با زیستی متفاوت که جهان را جور دیگری می‌یابند و به واقعیت جور دیگری دست می‌یازند.

وندا برای ایدا و ایدا برای وندا دیگری هایی هستند از دو جهان متفاوت. یکی جهان کاتولیک که در نسبت با وقایع رویکردی خداباور دارد و با پس زمینه‌ی مشیت الهی به پذیرش روی می‌آورد. همین‌طور انسان را با ظهوراتی از نفسانیات و مظاهر زمینی می‌شناسد که نیاز به پالایش دارند و اجتناب از آن‌ها لازمه‌ی رستگاری ابدی است. این انگاره‌ها که در جهان کاتولیک و در نهاد کلیسا شکلی کارکردی و دستورالعملی پیدا می‌کند از مظاهر فردی به غلبه‌ی هر چه بیشتر فرم پیش می‌رود و خادم کلیسا خود را نه فردی با تمام فردیت سیال خویش که در نقش کشیش یا راهبه‌ای می‌یابد با حدود و ثقوری مشخص، محدود کننده و کارویژه‌ای واحد. همینطور در صومعه نه انسانی با مظاهر اراده و انتخابگری بلکه افرادی می‌یابیم محصور در پشت دیوارهای بلند با تجارب زیسته‌ای محدود و بسیار ناقص.

وقتی به به فیلم رجوع می‌کنیم مواجهه‌ی کارگردان را با صومعه‌ی ایدا چنین می‌بینیم: جماعتی همگون، کم تعداد، با اعمالی هماهنگ و یکسان خالی از هرگونه کثرت در گوشه و کنار قاب هایی که دیوارهای بلند صومعه را نمایش می‌دهد. فضا کاملاً سرد است و چهره‌ها خالی از روح. در جایی عده‌ای مشغول نصب مجسمه‌ی مسیح می‌شوند. برف می‌بارد و در گوشه ای از تصویر ازدحامی کوچک می‌بینیم. خبری از هیبت و شکوه نیست. دوربین گاهی از بالا نما را عرضه می‌کند و باز تلقی حقیرانه‌ای از آنچه نمایان است به‌دست می‌دهد. همینطور در غذاخوری صومعه با هماهنگی اغراق شده‌ای مواجهیم. گویی کسی به تعداد تکثیر شده و مشغول غذاخوردن است. به این ترتیب سفر ایدا از همان لحظه‌ی خروج از صومعه آغاز می‌‌شود.

از همان تصاویری که از پشت شیشه قطار نظاره می‌کند. بچه‌ها بازی می‌کنند، عده‌ای مشغول خرید هستند و زوجی دست در دست هم عبور می‌کنند. همه معرف آنکه زندگی در شکل موجود خود در جریان است. به مقصد می‌رسد. وندا سیگار به دست در را باز می‌کند و بعد از اجتنابی محسوس ایدا را داخل می‌برد. مردی در خانه است که به نظر می‌آید حضورش چندان اهمیتی ندارد. لباس می‌پوشد، خداحافظی می‌کند و می‌رود. تنها هست تا به ما بفهماند زندگی وندا به چه روالی می‌گذرد و از همان ابتدا وزن این مقابله را بیشتر می‌سازد. وندا برای ایدا‌ دیگری پررنگی است. چه گذشته‌اش چه اکنونش. روحی آمیخته به ظهورات انسانی از اراده و میل. از گذشته‌ای پر از مبارزه و جدال تا تن دادن به امیال شهوانی.

در مواجهه‌ی نخست، گفتگویی کوتاه در نمایی مستر بینشان شکل می‌گیرد. کارگردان به شکل واضحی از نمای بسته اجتناب می‌کند. حتی آنجا که ایدا از خاله‌اش می‌پرسد "چرا نیامدی مرا با خود ببری؟" چهره‌ی ایدا را نمی‌بینیم تا وقتی که درمی‌یابد اصلیتی یهودی داشته‌است. تنهایی برایش آنقدر ویرانگر نیست تا هویت دینی دیگر! و این امر به وضوح نقش مذهب را در معنای ایدا از زندگی نشان می‌دهد. اطلاعاتی که اولین زلزه را به جان ایدا می‌اندازد. هر چند ایدا به حدی درونگرا و خاموش است که همین ویرانی ظهور کمی در چهره‌اش دارد و آگاتا چبوهوفسکا به خوبی از عهده‌ی بازی برآمده‌است. جایی دیگر وندا از شخصیت رزا (مادر ایدا) برای خواهزاده‌اش می‌گوید. می‌گوید روح لطیفی داشته و هنرمند بوده-است.

همینطور زمانی شیشه‌های طویله را رنگ کرده‌بود تا گاوها خوشحال باشند. پیشتر در اولین صحنه‌های فیلم ایدا را در صومعه دیده‌ایم که مشغول رنگ کردن مجسمه‌ی مسیح است. اطلاعاتی که نشان می‌دهد روحیه‌ی رزا را به ارث برده اما این میل به زیبایی به وضوح پشت دیوارهای صومعه مرده‌اند. نهایت کارکردی به غایت محدود می‌یابند و اثرشان را در جاری ساختن روح زندگی از دست می‌دهند. بی‌شک همین تقابل‌های معنادار میان ایدا و گذشته‌اش وی را به جستجوی بیشتر وا می‌دارد.در فیلم ایدا بازی‌های مینیمال با دیالوگ های مینیمال و خط داستانی مینیمال از فیلم حال و هوایی یکپارچه می‌سازد. کل فیلم داستان سفر این دو است در جستجوی بدن‌های پوسیده‌ی پدر و مادر ایدا.

بی‌شک کشش خط داستانی در قیاس با گره‌های شخصیتی سوژه‌ها و تعارضاتی که به مرور، به اندازه و در جای مناسب بیرون می‌زنند چندان قابل توجه نیست. سفری که معنای زندگی را برای هردویشان به چالش می‌کشد. وندا روحیه‌ای جنگنده دارد، جوانی‌اش را در مبارزه و بعد دادگاه‌های کمونیستی اعدام گذرانده و خانواده‌اش را نیز در جنگ از دست داده‌است. پوچی و بی‌حاصلی زندگی در جدال با مرگ آنگاه که عزیزان را می‌رباید و هیچ ردی از شوق باقی نمی‌گذارد اجتناب‌ناپذیر است؛ همینطور با اضمحلال آرمان‌های مبارزه وقتی پس از آن همه رنج و هزینه، جنگ را امری بیهوده و بی حاصل می‌یابی هر گونه تبیین زندگی و انگیزه برای بقا رنگ می‌بازد. وندا در لحظه‌های همخوابگی به دنبال لحظاتی از حیات است. با شراب از خود و گذشته‌اش می‌گریزد و با دود سیگار تشویش های ذهن آشفته را بیرون می‌دهد.

هیچ‌کدام به زندگی معنا نمی‌بخشند و وندا با همین تجهیزات باقی‌مانده به جدال با مرگ می‌رود.درجایی از فیلم وندا از ایدا می‌پرسد:" آیا تا کنون دچار وسوسه های شهوانی شده‌ای؟" پاسخ ایدا منفی است. سپس وندا سوگند ایدا را به چالش می‌کشد: "بهتر است امتحان کنی. وگرنه این سوگند چه فداکاری ای در پی دارد؟" لرزه‌ی دیگری بر هویت ایدا می‌افتد. هر اندازه که جنگ با هجمه های بی‌رحمانه‌ی مرگ و فقدان، زندگی وندا را از معنا تهی می‌سازد، برای ایدا اتخاذ موضعی زاهدانه در نسبت با زندگی امری مجهول و محل پرسش می‌شود. زندگی اساساً چیست که از آن می‌گریزم؟ و این سوگند دقیقا چه فداکاری‌ای در خود دارد وقتی دریافت و تجربه ای از آن ندارم؟ این همان پرسشی است که وندا به جان خام ایدا می اندازد.

در جایی از فیلم پسری جوان با ساکسیفون_ یا به بیان وندا سازی مردانه و شهوانی!_سوار ماشین می‌شود. مقصد هر سه یک هتل است. زنان می‌روند برای اقامت و پسر جوان برای اجرای زنده در سالن هتل مهیا می-شود. وندا در مراسم رقص شرکت می‌کند. ایدا همراهش نمی‌رود. نیمه شب وندا در حالی که مست است به اتاق بازمی‌گردد. ایدا از وی دوری می‌جوید و به خاله عتاب می‌کند: " گمان می‌کردم برای یافتن پدر و مادرم اینجا هستیم." خاله تایید می‌کند که همینطور است و اینها هم بخشی از زندگی است. جمله‌ی دیگری می‌گوید و لرزه‌ی مجددی بر جان ایدا می‌اندازد: "مسیح امثال مرا دوست می‌داشت!"

درون ایدا غوغایی است. حقیقتاً مسیح در میان همین مردم می‌زیست و به آنها عشق می‌ورزید. به سالن می‌رود و نگاه محجوبش در نگاه نوازنده‌ی جوان گره می‌خورد. فردای آن شب باز به سالن می‌رود و با جوان گرم گفتگو می‌شوند. شعله‌های عشق در جانش دمیده شده. ایدا اینک در میانه‌ی سفری درونی و مهم است. سفری که با مجاورت وندا حاصل گشته و جهانش را به لرزه انداخته‌است.اما ایدا برای وندا یادآور تمام لحظه‌های گرم و سرشاری است که در میان خانواده داشته است. شباهتش به رزا گذشته‌ی خاک گرفته‌ای را احیا می‌کند و عاطفه‌ای را یادآور می‌شود که زمانی کشته بود.

آنگاه که پسر کوچکش را نزد خواهر گذاشته و به جنگ می‌رود تمام علقه‌اش را به زندگی زیر پا می‌گذارد. بی‌شک پس از آن حجم از هزینه عاطفی، وقتی دیگر نه آرمانی می‌ماند و نه طفلی، تهی بودن لحظه‌های امروز بیش از پیش آشکار می‌شود.یکی از تاثیرگذارترین و گیراترین صحنه‌های فیلم صحنه‌ای است که ایدا و وندا با استخوان‌های عزیزانشان مواجه می‌شوند. وندا جمجمه‌ی پسرک را در آغوش می‌کشد و پس از سالها اینک سوگواری‌اش در بهتی ویرانگر آغاز می‌گردد. آگاتا کولشا در این صحنه به خوبی مهارت خود را در بازی نمایان می‌سازد.ایدا بالای قبر نشسته و استخوان‌ها را یک به یک در پارچه‌ای می‌پیچد.

گورکن درون قبر چمباتمه زده به قتل اعتراف می‌کند. گویی از راهبه می‌خواهد گناهش را ببخشاید. ایدا هیچ نمی‌گوید. نه سخنی می‌گوید نه عتابی می‌کند. تنها استخوان‌ها را به دامن می‌گیرد و برمی‌خیزد. سوار ماشین می‌شوند و حرکت می‌کنند. در قابی که هر دو در ماشین و پشت به دوربین هستند نمایی از جاده را می‌بینیم که از تاریکی به روشنایی‌ای مبهم می‌رسد. گویی هریک در مسیری هستند منتهی به تصمیماتی مهم. بعد از این دیگر این دو می‌مانند و زندگی. اینکه چطور آن را پس می‌زنند یا از آن به تعریفی دوباره می‌رسند.ایدا به صومعه می‌رود و وندا به خانه باز می‌گردد. ایدا در تدارک مراسم سوگند است اما قلباً آمادگی ندارد. از مسیح می‌خواهد او را ببخشد.

وندا شراب می‌نوشد، سکس می‌کند و در اوج فسردگی گویی که برای فعلی روزمره مهیا می‌شود گرامافون را روشن می‌کند و خود را از پنجره به پایین می‌اندازد. نما از پشت سر و باز هم در قابی باز گرفته می‌شود. بی هیچ صدا و فضاسازی افزون بر واقعه. بی هیچ تشدید و تاکیدی بر جزئیات چهره. خبری از تردید نیست. خودکشی برای وندا در این مقام و مرحله همینقدر در دسترس و انجام شدنی است. گویی پس از تدفین و به آغوش کشیدن پسرک دیگر جدالی با مرگ ندارد. همنطور نوش‌خواری و امثالهم قدرت پیشین را برای جدال از دست داده‌اند. وندا مصمم به آغوش مرگ می‌شتابد.اما ایدا مراسم را به جا نمی‌آورد. در خانه‌ی وندا ایستاده و مشخصاً تنها وارث اموال اوست.

اما آنچه حقیقتاً از وندا به ارث برده جسارتی است که خاله‌اش در آزمون عشق به او بخشید. پس برمی‌خیزد، لباس شب می‌پوشد تمرین رقص می‌کند و برای دیدار پسر جوان آماده می‌شود. همه چیز به خوبی پیش می‌رود. پسر به خانه می‌آید و تجربه‌ای تنانه از عشق رقم می‌خورد. چهره‌ی ایدا اما خبر از شوقی وافر نمی‌دهد. در چهره‌اش نشانه‌ای از شدت نیست. گویا تجربه عشق هم برای ایدا پاسخی از معنای زندگی ارائه نمی‌دهد. آنگاه که جوان وعده‌ی زندگی آرام در شهری کنار دریا را به ایدا نوید می‌دهد، ایدا می‌پرسد: "بعدش چه؟" پاسخ جوان چنین است: " دیگر همین است. دردسرهای زندگی عادی."

بی‌شک وعده مذهب برای رستگاری ابدی پرطمطراق تر از زندگی عادی است. در انگاره‌ی زندگی برای زندگی بَعدی وجود ندارد. جهان همین و دیگر هیچ. ایدا درمی‌یابد که عشق مسیح در دلش شعله ورتر از عشق جوان است. و جهان زیر سایه خداوند معنادارتر از زندگی عادی است. پس از آغوش معشوقش برمی‌خیزد دوباره لباس رهبانیت می‌پوشد و در جاده‌ای به سمت ناکجا خلاف جهت ماشین‌ها حرکت می‌کند. اینبار اما مقصدی نامعلوم دارد. سفری که از صومعه و خدمت به کلیسا آغاز شد و به تجربه‌ی عشق رسید، از آن نیز گذشت و سوار بر جوششی درونی به حرکت ادامه داد. پایان ایدا حرکت است. رفتن و همچنان رفتن. همچون مسیح و درمسیری خلاف جریان عادی آدمها. موسیقی باخ به نام " به تو دعوت میکنم، ای عیسی مسیح!" پخش می‌شود و فیلم به پایان می‌رسد.

I call to you, Lord Jesus Christ

نویسنده: فاطمه مقدسی (تحریریه ماجرا)

نقد فیلم ایدا (۲۰۱۳) با رویکرد فلسفی

فاطمه مقدسی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.