قدم‌های ابتدایی را باید مستحکم برداشت.

در جستار پیش رو قصد داریم به تعدادی از فیلمسازان ایرانی بپردازیم که در اولین تجربه ساخت فیلم بلندشان موفق به کسب دستاوردهای بزرگ هنری و البته رضایت حداکثری مخاطب شده‌اند. همواره قدم‌های ابتدایی در ساخت اولین فیلم بلند بسیار دشوار و همراه با چالش‌های فراوانی برای فیلمسازها بوده است. به نحوی، می‌توان گفت موفقیت اولین فیلم می‌تواند ضامن دوام فیلمساز در مسیر ساخت فیلم‌های بعدی‌اش باشد و از طرف دیگر سرمایه‌گذاران و تهیه‌کنندگان معتبر نیز برای همکاری با پروژه‌های بعدی او رغبت بیشتری خواهند داشت.

بدیهی است که عوامل متعددی در موفقیت تجربه نخست یک فیلمساز می‌تواند تاثیرگذار باشد و ما در این جستار به برخی از مهم‌ترین عوامل موثر در شکوفایی و رشد تعدادی از بهترین فیلم‌های اول فیلمسازان ایرانی می‌پردازیم.

1) تجربه (عباس کیارستمی)

ایده‌های نو همیشه جواب می‌دهند!

محمد در یک عکاسی کار می‌کند. او در آستانه‌ی بلوغ است و آشنایی او با یک دختر، هیجانی برایش به ارمغان می‌‌آورد که در زندگی سخت و تکراری‌اش، یک حادثه مهم محسوب می‌شود. فیلم به دلیل پرداختن به مسائل و هیجانات جنسی یک پسر بچه در دوران بلوغش در زمان خود هم از نظر ایده‌‌پردازی و هم روایت داستان، به‌شدت قابل توجه بوده است.

کیارستمی در این فیلم به خوبی مرحله‌ی حساسی از زندگی یک کودک را به تصویر می‌کشد که اگر به هیجانات آن به درستی رسیدگی نشود، همراه است با سرکوب‌های عمیق عاطفی و ضربه‌های غیرقابل جبرانی که شخصیت او را دستخوش تغییرات ناخوشایندی خواهند کرد. این فیلم همچنین با استفاده از یک بازیگر نوجوان برای اولین بار در سینمای هنری ایران، چالش‌های دشوار هدایت بازیگری کم تجربه و کم سن و سال را به خوبی توسط فیلمساز مطرح کرده و اتفاقا در هدایت او نیز موفق عمل می‌کند.

2) بوتیک (حمید نعمت‌الله)

انتقاد به وضعیت جامعه.

مهم‌ترین عامل موفقیت فیلم بوتیک، جریانِ به اصطلاح آگاهی بخشی است که توسط فیلم‌ساز از زندگی بخشی از مردم جنوب شهر روایت می‌شود که اتفاقا به دلیل زندگی در چنین بافتی دچار معضلات بسیار زیاد اجتماعی شده‌اند. شاید این نگاه انتقادی در گذشته در سینما به صورت شفاف و البته کاربردی وجود نداشت و ساخت این فیلم جریان تازه‌ای برای انتقاد از شرایط سخت زندگی در جامعه ایرانی را به همراه داشت. البته که فیلم از یک فیلم‌نامه قوی همراه با دیالوگ‌های خوب بهره می‌برد و همین موضوع شکل ساده و رئالی را برای ایفای نقش‌های بازیگران به دنبال دارد.

نقطه‌ی قوت دیگر این فیلم استاندارد کلی اجرای تمام بازیگران آن می‌باشد، که در نگاه کلی بسیار قابل قبول است. شخصیت‌ پردازی‌های فیلم براساس جغرافیایی که کاراکترها در آن زیست می‌کنند، انجام شده‌است. دیالوگ‌ها با درک درستی از چنین شخصیت‌هایی در جامعه نوشته شده‌اند و واقعیت هر کاراکتر را به خوبی بیان می‌کنند. فیلم بوتیک به عنوان نخستین تجربه بلند فیلمسازش، پتانسیل بررسی، تجزیه و تحلیل در تمام جنبه‌های سینمایی را دارد و از این نظر می‌توان بوتیک را نمونه‌ی بسیار خوبی از یک فیلم اول دانست.

3) ابد و یک روز (سعید روستایی)

تصویری عریان از یک معضل اجتماعی.

اولین ساخته سعید روستایی به دلیل مواجه‌ی عریان و صادقانه با مسئله‌ی مواد مخدر و البته به تصویرکشیدن بی‌پرده‌ی اتفاقات ناشی از درگیری یک خانواده با مسئله‌ اعتیاد، اثری موفق است. فیلم گرچه‌ در ابتدا روند کندی را در روایت داستان پیش می‌برد، اما به مرور زمان با شخصیت‌هایش مخاطب را غافلگیر می‌کند. ابد و یک روز موفقیت خود را مدیون ایده‌ی ناب و فیلم‌نامه استانداری است که به تمام کاراکترهایش رنگ و بوی منحصر به فردی می‌بخشد.

روستایی از تمام پتانسیل‌های بازیگرانش به خوبی استفاده کرده است و در هدایت آن‌ها در مسیر ایفای نقش بی‌نظیر عمل کرده است. نکته قابل اهمیت دیگر فیلم کیفیت فنی و مهارت‌های کارگردانی فیلمسازش است که باعث دستاوردهای درخشان فیلم در جشنواره فجر همان سال شد. ابد و یک روز مسائلی را در جامعه به تصویر می‌کشد که برای مخاطبانش آشنا و قابل درک به نظر می‌رسد، همین ویژگی مهم‌ترین دلیل استقبال گسترده مخاطبان از این فیلم بود.

4) جاده خاکی (پناه پناهی)

‌سفری در دل اتفاق‌های کمیک.

فیلم اول پناهی را می‌توان به‌عنوان یک اثر متمایز در سینمای ایران نسبت به آنچه تاکنون ساخته شده است، نام برد. این فیلم از بسیاری از مولفه‌های مرسوم فیلمسازی تبعیت نمی‌کند و قصه‌ی خودش را در جریان یک سفر خانوادگی و در فضایی آکنده از دیالوگ‌های کمیک روایت می‌کند. مهم‌ترین‌ ویژگی‌ اثر این فیلمساز جوان، ناب و دست اول بودن آن و تفاوت‌هایش با سایر آثار سینمای ایران در زمان خودش است. داستان یک خانواده ایرانی که قبل از مهاجرت تصمیم می‌گیرند سفری به شمال‌ غرب ایران داشته باشند و از قضا قرار است طبق وعده‌ی قبلی تمام اعضای خانواده از این سفر لذت ببرند.

فیلمی ساده اما درعین حال برخوردار از ویژگی‌های منحصر به فردی که‌ تا به امروز در سینمای ایران نظیر نداشته است. از نکات قابل بحث فیلم قاب‌بندی‌های جسورانه و ثبت تصاویری خلاقانه و ساختارشکن است. دیالوگ‌های فیلم نیز به دلیل شکستن تابوهای مرسوم اجتماعی و ایجاد رابطه‌ای متفاوت بین کاراکترها از ایده‌های تازه‌ای در دیالوگ‌نویسی پیروی می‌کنند. همین نوع نگاه در نگارش فیلم‌نامه است که باعث می‌شود رگه‌هایی از کمدی موقعیت را در این فیلم شاهد باشیم.

5) پوست (برادران ارک)

جن زدگی در ژانر!

این فیلم با تکیه‌ بر یک باور عامیانه ایرانی و رعایت تمام قواعد برای ارائه‌ی یک اثر اصیل محلی قابل تحسین است. فیلم در یک روستای دورافتاده در استان آذربایجان روایت می‌شود و داستان مردی به نام آراز را روایت می‌کند که در جوانی عاشق دختری مسیحی به نام مارال بوده ولی در نهایت به او نمی‌رسد. برادران ارک به خوبی قصه‌ی عاشقانه‌ای را با المان‌هایی از فیلم‌های ترسناک تلفیق کرده‌اند و از نگاه متفاوتی به ژانر وحشت درسینمای ایران پرداخته‌اند.

عناصر فیلم از قصه‌‌، لوکیشن و‌ موسیقی فیلم گرفته تا بازی بازیگران براساس موقعیت و جغرافیای محلی آن، همه در راستای دست اول بودن و اصیل ماندن اثر عمل می‌کنند. برادران ارک همچنین با تمام محدودیت‌های موجود با حرکت و قاب‌های خلاقانه‌ی دوربین، صحنه‌های بی‌نظیری را مقابل چشمان مخاطب خلق می‌کنند. داستان جذاب فیلم و پرداخت درست فیلمسازان به مفهوم جن‌زدگی برای یک سینمای وحشت ایرانی از مهمترین دلایل موفقیت این فیلم است و ما شاهد یک اثر کم‌نقص و دقیق هستیم.

6) آرامش در حضور دیگران (ناصر تقوایی)

ورود به دروازه تمدن.

اولین فیلم بلند تقوایی به دلیل اقتباسی منسجم از یک اثر ادبی به‌شدت قابل احترام است. تقوایی مجموعه داستان‌های غلام‌حسین ساعدی «واهمه‌های بی‌نام نشان» را برای اولین فیلم خود دست مایه اقتباس قرار داده است و باید گفت که بسیار موفق هم عمل کرده است. شاید همین مسئله، یعنی اقتباسی شجاعانه از یک اثر ادبی و ارائه‌ی خلاقانه‌ی آن در قالب یک فیلم پست مدرن که داستانش براساس هیچ شروع پایان خاصی استوار نیست، دلیل اصلی موفقیت اولین فیلم بلند تقوایی بوده است‌.

البته که این فیلم اثری ضد سیستم حاکمیت است که به صورت طعنه‌‌آمیزی به مشکلات اجتماعی می‌پردازد. فیلم آرامش در حضور دیگران، در کلیت خود وام‌دار سینمای هنری اروپا است و نحوه روایت و قصه‌‌گویی وجه متمایز آن از سینمای آن روزهای ایران است.

7) پرده آخر (واروژ کریم مسیحی)

تلفیق مدرن نمایش و سینما.

اولین نکته‌ بارز فیلم اتکای آن به هنر نمایش است. در واقع این اثر در توضیح هنر تئاتر ساخته شده است. موقعیت‌های نمایشی به درستی توسط کارگردان به زبان سینمایی تعریف و به تصویر درآمده‌اند. ما در این اثر به خوبی نسبت تئاتر با دوربین را در به تصویر کشیدن یک زندگی واقعی می‌بینیم و این مسئله مهم یکی از برجستگی‌های کار فیلمساز است چرا که اثر را مطلقا نمایشی تعریف نمی‌کند. آنچه این فیلم را به‌عنوان اولین کار بلند فیلمسازش، اثری خلاقه، موفق و حائز اهمیت جلوه می‌دهد، شکل روایت داستان در تمام صحنه‌ها توسط حرکت دوربین است.

گویی دوربین به شکلی نوآورانه، خود نقش بازیگری را ایفا می‌کند و شخصیت‌های فیلم چه از درون و‌ چه بیرون مورد ارزیابی وقضاوت قرار می‌گیرند. نکته‌ی قابل توجه دیگر در توضیح اهمیت این اثر، تلفیق دیالوگ‌های فیلم با شکل نمایش‌گونه‌ی آن است که در جهت بیان روایت ساده‌‌ای از زندگی بسیار خوب عمل می‌کند. فیلم از یک عنصر تئاتری دیگر هم بهره می‌برد که ترکیب ژانرها به شکل نمایشی‌ست و در این اثر تلفیق کمدی با جنایی خود منجر به خلق اتفاق‌های نابی می‌شود که در گذشته در آثار کلاسیک جهان به خوبی شاهد آن بوده‌ایم.

8) عصر جمعه (مونا زندی)

روایت پنهان زنانگی.

اولین ساخته‌‌ی مونا زندی یک فیلم کاملا زنانه‌ی موفق است. این فیلم کاملا بر مسائل و احساسات زنانه تکیه می‌کند. در طول فیلم بین شخصیت اصلی و مخاطب یک فاصله‌ی ذهنی برقرار می‌شود و مخاطب از مسیری غیر مستقیم با فیلم ارتباط می‌گیرد. نقطه‌ی قوت این فیلم در نحوه‌ی کارگردانی آن است؛ فیلمساز خود را در مقام بیننده قرار می‌دهد و آنچه از شخصیت اصلی فیلم در ذهن او می‌گذرد به قضاوت بیننده نزدیک می‌شود.

بازی رویا نونهالی هم قابل توجه و تاثیر گذار است. به همان اندازه که شخصیت سوگند در فیلم‌نامه خوب خلق شده است، نونهالی نیز آن را به شکلی باورپذیر و صادقانه به تصویر می‌کشد. مونا زندی در این فیلم از نظر روایت مسئله‌ای زنانه و پرداختن به موقعیت ناعادلانه زنان در جامعه، خود را فیلمسازی توانا و آگاه به شرایط معرفی می‌کند و همین نکته در موفق بودن اولین اثر سینمایی او بسیار تاثیر گذار است.

9) مسخره باز (همایون غنی زاده)

اثری که وام‌دار تئاتر می‌ماند.

اولین اثر سینمایی همایون غنی زاده مسیر روشن و شکوهمند او در تئاتر را دنبال می‌کند، چه در فرم و چه در روایت اثر. این فیلم به دلیل بیان خرده‌روایت‌هایی که هیچ کدام از شروع و پایان مشخصی بهره‌مند نیستند اما در نهایت به یک نظم و قائده مشخص و دقیق می‌رسند، قابل احترام وستایش است.

غنی‌زاده سعی می‌کند صحنه‌هایی از نمایش‌های اخیر خود را در فیلم بازسازی کند و در سکانس تیراندازی این فیلم ما ناخوآگاه به یاد صحنه‌ای از نمایش «می‌ سی‌ سی‌ پی نشسته‌‌ می‌میرد» می‌افتیم. نکته دیگر این فیلم که از اهمیت زیادی برخوردار است، بازی‌های تئاتری و اغراق‌شده‌ای‌ست که براساس موقعیت‌های ایجاد شده در خلاء و برخوردار نبودن داستان فیلم از یک مکان خاص و یک زمان مشخص، به وجود می‌آیند.

10) ماهی و گربه (شهرام مکری)

خلاقیتی که از آگاهی و سواد می‌گذرد.

شهرام مکری به واسطه‌ی دوربینش ما را با قصه‌ی خود همراه می‌کند و اگر مهم‌ترین فلسفه‌ی سینما را روایت داستان از قاب دوربین فیلمساز بدانیم، مکری به خوبی از پس این ارائه برمی‌آید. این فیلم به واسطه‌ی قصه‌ی پیچیده‌اش، برای بیان داستان خود از یک فرم روایی نو و سنجیده بهره می‌برد. بهره بردن از چنین فرم روایی قطعا نیاز به آگاهی و تسلط فیلمساز به تکنیک‌های سینما دارد و نمی‌توان آن را فقط به صورت یک اثر تجربی ارائه کرد.

مکری به واسطه‌ی آگاهی و سواد آکادمیک خود، با مرور ساختارشکنیِ آثار سینمایی جهان، در خلق تعلیق‌های تاثیرگذار این فیلم بسیار موفق عمل کرده است. آنچه این فیلم را در نگاه اول برجسته‌ می‌کند، فرم و ساختاری روایی‌ است که آن را از دسته‌بندی‌های مرسوم سینمایی خارج می‌کند. فیلم در لحظاتی ما را با یک اثر سورئال مواجه‌ می‌‌کند، لحظه‌ای بعد اما روایت کاملا رئال می‌شود و کارگردان به سرعت از آن عبور کرده و ذهن مخاطب را معطوف داستان دیگری می‌کند.

در این جستار سعی ما بر این بود که تعدادی از ماندگارترین و قابل‌توجه‌ترین فیلم‌های اول فیلمسازان ایرانی را معرفی کرده و دلایل موفقیت آن‌ها را به طور خلاصه بررسی کنیم. امیدواریم که این مطلب در روند رشد و اعتلای سینمای ایران مفید واقع گردد.

نویسنده: رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

۱۰ فیلم بلند اول موفق از فیلمسازان ایرانی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.