در ادامه بررسی پرونده سینمای بیضایی وشکوفایی و رشد جایگاه زنان در آثار او، حالا به صورت مجزا فیلم‌هایی از بیضایی را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم که زنان در آن تاثیر گذار و صاحب اندیشه و قدرت تصمیم گیری بوده‌اند.

۱. چریکه تارا (1358)

«زنان اسطوره‌‌ می‌شوند»

اولین فیلم توقیفی بعد از انقلاب بیضایی داستان بازگشت بیوه زنی به نام تارا به قریه خود را روایت می‌کند که در پی کشف میراث پدربزرگ خویش است. در میان تمام وسایل به‌جای مانده، شمشیری است که تارا آن را به پیرمردی می‌بخشد. اما پیرمرد شمشیر را پس می‌آورد و ادعا می‌کند پدربزرگ را دیده است. این فیلم را می‌توان در ابعداد مختلفی مورد ارزیابی قرار داد، اما آنچه در اینجا مورد توجه است محوریت قرار دادن یک زن به عنوان قهرمان اصلی داستان است.

شخصیت تارا با بازی (سوسن تسلیمی) با بهره گرفتن از تجربیات خود در صحنه‌ی تئاتر شکل منسجم و قدرتمندی از یک زن اسطوره‌ای را به تصویر می‌کشد. شخصیت تارا همزمان از تمام مولفه‌های تاثیرگذار در شکل گیری یک کاراکتر ماندگار بهره می‌برد. تسلیمی به تمام جزئیات نقش خود آگاه است و ان را با ظرافت و وسواس خاصی بازی می‌کند. او به خوبی از بدنش در راستای ایفای نقش استفاده می‌کند.

به درستی در فیلم قدم برمی‌دارد و میدود و با مهارتی مثال زدنی شمشیر می‌زند و بر اسب سوار می‌شود. تارا نگاه تاثیر گذار و عمیقی دارد. حالات چهره‌اش و میمیک صورتش به سرعت تغییر می‌کند و این خصوصیت نقش او را برجسته می‌کند. تسلیمی برای دیده شدن هیچ کار اضافه‌ای نمی‌کند، بلکه در یک خط دقیق و استاندارد شخصیتی تارا را حفظ و حراست می‌کند تا در نهایت خروجی کار او خلق یک کارکتر بدون نقص باشد.

بیضایی در توصیف تسلیمی گفته بود که او بازیگر با حضوری است. حضور به معنای واقعی کلمه یعنی داشتن تمرکز و در اختیار اثر و نقش بودن. آنچه بیضایی از کاراکتر تارا در ذهن دارد را تسلیمی بدون هیچ کاستی ارائه می‌دهد. عناصر تشکیل دهنده‌ی نقش تارا با تعامل درست بازیگر و کارگردان جز به جز شکل می‌گیرد. البته بستر مناسبی که بیضایی برای کشف نقش و بروز خلاقیت در اختیار تسلیمی قرار می‌دهد در ارائه‌ی خوب این کاراکتر بسیار تاثیرگذار است.

تارا به واسطه‌ی ذهنیت دور اندیش بیضایی، شجاع و مستقل و دارای اختیار عمل در تصمیم گیری عمل می‌کند، و از همین رو تمام مردان قریه را شیفته و دلباخته‌ی خود می‌کند. این فیلم سرشار از نماد و نشانه است و ازمنطق رئالیستی خارج می‌شود. و فیلم را می‌توان در غالب اسطوره‌ای و حتی سورئال نیزبررسی کرد. همان طور که در ابتدای مطلب نیز گفتم این فیلم در ابعاد مختلف قابل بحث است، اما مهم‌ترین نکته در بررسی آن نگاه متفاوت فیلمساز به مسئله زن و اهمیت آن در سینما و بازیگری است.

۲. باشو، غریبه کوچک‌ (1364)

«قهرمان مهربان»

فیلم در مورد نوجوانی جنوبی به نام باشو است که پس از این که خانواده‌اش را در بمباران‌های زمان جنگ تحمیلی از دست می‌دهد، ناچار به خروج از منطقه می‌شود. او، بدون آن‌که بداند، پا به منطقه‌ای سرسبز در شمال کشور می‌گذارد. زنی به‌نام نایی سرپرستی باشو را می‌پذیرد. بیضایی با ساخت این فیلم به مشکلات و ماجرای افرادی می‌پردازد که قربانی جنگ شده‌اند.

در این فیلم نیز بیضایی توجه و اهمیت فراوانی به زن به عنوان یک شخصیت تاثیر گذار دارد. نایی جان با بازی (سوسن تسلیمی) زنی است که در قالب یک دوست مهربان ، تنهایی و غربت پسر غریبه را درک می‌کند و و در هر شرایطی با او همراه می‌شود. نایی جان هم به خوبی مادری می‌کند و هم کشاورزی و هم خانه‌داری‌ و نقش خود را نیز به درست‌ترین شکل ممکن ایفا می‌کند. این فیلم که حالا از نماد‌ها و نشانه‌ها به کلی دور است، داستانی رئالیستی را به تصویر می‌کشد.

شخصیت نایی جان به رغم تمام تعصبات دست و پا گیر زمانه‌ی خود اما در برابر تهجر تحمیلی می‌ایستد و پسر آواره و غریبه کوچک را پناه می‌دهد. در فیلم باشو، غریبه کوچک، باز هم نایی جان به عنوان یک مادر و سرپرست و تصمیم گیرنده‌ی اصلی، نقش کلیدی و راهبردی را ایفا می‌کند. نایی جان آنقدر مادر خوبی است که باشو بعد از پذیرفتن او به عنوان مادر خود، مادر از دست رفته‌ی خود در بمباران جنوب را از یاد می‌برد و گویی حافظه‌ی باشو با مادرانگی نایی جان شکل می‌گیرد.

از آنجا که تسلیمی ایده‌ی ساخت این فیلم را به بیضایی داده است، می‌توان گفت خلق شخصیت نایی جان برگرفته‌ از ذهن خلاق و دغدغه‌مند وی نیز بوده. بیضایی در این فیلم ثابت می‌کند که می‌توان زن را به عنوان قهرمان اما در قامت یک مادر و سرپرست خانواده معرفی کرد. فیلم باشو، غریبه کوچک نماد عشق و مادرانگی زنان مقتدر و تاثیر گذار ایرانی است . و تصویری که بیضایی از احساس و توان زن در این فیلم خلق می‌کند، جدید و دلپذیر است و از کلیشه‌های مرسوم به دور است.

۳. سگ کشی (1380)

«زنان در آستانه‌ی جهانی مدرن»

فیلم داستان زنی است به نام «گلرخ کمالی» که به علت بدگمانی به شوهرش و تصور ارتباط او با منشی شرکتش، وی را ترک کرده و به نزد پدرش در شهرستان رفته است و حال پس از یک سال فکر می کند خیانتی از جانب شوهر صورت نگرفته و او بی دلیل به وی بدگمان شده است. «سگ کشی» بازنمایی اتفاقات و احوالات پریشان در اطراف زندگی یک زن است. در تمام طول فیلم حس نفرت، انتقام، وعشق را، به فراخور زمان گلرخ با بازی «مژده شمسایی» به شیوه‌ای مدرن و هنرمندانه به تصویر می‌کشد.

حركات رمانتيك و احساساتی زن در واقع اینه تمام نمایی است از تغییرات روحی و روانی او. فیلم سگ کشی تلاش می‌کند طعنه‌ای به فیلم‌های اجتماعی زمانه‌ی خود نیز بزند و از این رو نیز بشدت موفق عمل می‌کند. بیضایی اما در این فیلم نیز شخصیت گلرخ را با بازی «مژده شمسایی» در محوریت اصلی داستان قرار می‌دهد. مژده شمسایی به واسطه‌ی ارتباط و درک درستی که از جهان بینی بیضایی دارد در خلق تصویرهای ذهنی او موفق است.

بیضایی در فیلم سگ کشی تصویر مدرن‌تری از زنان را خلق می‌کند. شکستن تابو های مرسوم در خلق شخصیت یک زن در سینمای ایران، آن هم در دهه‌های مختلف و خلق کاراکترهای متفاوت و جسور، از نکات بارز پرونده‌ی بیضایی است که در این فیلم نیز ما به خوبی شاهد آن هستیم. گلرخ کمالی زنی است که پست شمرده می‌شود و ما او را زنی معصوم قلمداد می‌کنیم، اما برای گرفتن حق خود و در کمال ناباوری، قدرتمند و همه فن حریف می‌شود و برای دفاع از خود در مقابل تمام مردان تمامیت‌خواه می‌ایستد.

شما را ارجاع می‌دهم به صحنه‌ای كه با پنجه بوكس به صورت زن می‌زنند و دست هايش را بسته اند، به خاطر عدم پرداخت بدهی شوهرش. و اما در ادامه شاهد سیلی توسط زن «گلرخ کمالی» به همان مرد‌ هستیم، گرچه این اتفاق توسط گلرخ نمی‌افتد، اما این حرکت ثابت می‌کند که شخصیت او چقدر قوی است. شخصیت‌ اصلی فیلم زنی است که قربانی منافع شخصی شده است، اما شرافتمندانه رفتار می‌کند و برای رسیدن به خواسته‌هایش دست به هر کار ناپسندی نمی‌زند.

۴. مسافران (1370)

«استقلال اندیشه و تصمیم گیری»

مهتاب، خواهرِ ماهرخ، همراهِ شوهر و دو پسرِ خردسالش با یک سواریِ کرایه از شمال ایران به سوی تهران است تا آینه موروثی نوعروس خانواده را به جشن عروسی ماهرخ برسانند. در راه زنی روستایی با ایشان همسفر می‌شود، و سپس همگی در تصادف با یک نفت‌کش می‌میرند. خبر به خانواده می‌رسد و عروسی به سوگواری تبدیل می‌شود.

فیلم مسافران عرصه‌ی هنرنمایی زنان است. از نقش اول فیلم ماهرخ که همه برای عروسی او آماده می‌شوند، تا بزرگ فامیل که بر خلاف تمام فیلم‌های مرسوم یک زن است. بیضایی در این فیلم زنان را مستقل در تصمیم گیری و بشدت قدرتمند به تصویر می‌کشد. اما در نقطه‌ی مقابلش مردان فیلم او مردد و در تصمیم گیری بسیار ضعیف عمل می‌کنند. البته بیضایی در اکثر اثارش سعی می‌کند که زنان را نجات بخش و تاثیر گذار معرفی کند.

فیلم مسافران در لایه‌های پنهان و اشکار خود، با استعاره و کنایه حقوق از دست رفته‌ی زنان را از جامعه مرد سالار طلب می‌کند. حتی زن روستایی که در فیلم همراه مسافران به تهران می‌اید، از جنس زنان مطیع و سر به زیر نیست و با این که شوهرش با تنها سفر کردنش مخالف است اما او این کار را انجام می‌دهد و استقلال در تصمیم گیری دارد. بیضایی در این فیلم به زنان هویت تازه‌ای می‌بخشد و و آن‌ها را موجوداتی با اهمیت و چه بسا تاثیر گذار تر از مردان در تصمیمات اجتماعی معرفی می‌کند.

در ابتدای فیلم زمانی که حشمت از مهتاب می‌خواهد زودتر آماده شود پاسخ مهتاب نشان از استقلال فکری او دارد: «من طبق ساعت خودم سر وقتم. مگه دنیا رو ساعت شما می‌چرخه» و یا زمانی که می‌خواهد در مسیر جاده خودش را معرفی کند، ابتدا فامیلی شوهرش را می‌گوید اما کمی بعد سریع اصلاح می‌کند «مهتاب معارفی، خانه دار و معلم»

ما در این جستار تلاش کردیم نقش پر رنگ زنان در سینمای بهرام بیضایی را مورد بررسی قرار دهیم. قطعا مولفه‌های تاثیر گذار فراوانی در سینمای بیضایی وجود دارد که می‌شود به آن پرداخت، اما با توجه به اهمیت و جایگاهی که او به زنان در سینمای ایران داد، وظیفه‌ی خود دانستم که سینمای بیضایی را از این زاویه مورد ارزیابی قرار دهم.

نویسنده: رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

نقش زن در فیلم‌های بهرام بیضایی (بخش دوم)

رحمان اسماعیلی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.