متامدرنیسم چیست؟

متامدرنیسم به مجموعه‌ای از گفتمان‌های مرتبط با تحولات فرهنگی اشاره دارد که به واسطه پست‌مدرنیسم از پست‌مدرنیسم فراتر می‌روند. بسیاری از نظریه پردازان متامدرن، این مفهوم را به شکل ترکیبی از برخی جنبه‌های مدرنیسم و پست‌مدرنیسم توصیف می‌کنند.

در سال ۲۰۰۲، لیندا هاچئون، نظریه‌پرداز کانادایی اظهار داشت که عنوان جدیدی برای آنچه پس از پست‌مدرنیسم ظهور می‌کند، ضروری است: «اجازه بدهید بگوییم: تمام شده است… لحظه پسامدرن سپری شده است، حتی اگر راهبردهای گفتمانی و نقد ایدئولوژیک آن - مانند مدرنیسم - در جهان معاصر قرن بیست و یکمی ما همچنان به حیات خود ادامه دهند.» البته ظهور اصطلاح متامدرن، به اوایل سال 1975 بازمی‌گردد. در این دوره، محققی ایرانی به نام مسعود زوارزاده از آن برای توصیف مجموعه‌ای از فنون ادبی استفاده کرد که از اواسط دهه 1950 در روایت‌های ادبی آمریکایی ظهور کردند.

متامدرنیسم در زمینه‌های مختلف، از جمله هنر، ادبیات، معماری، موسیقی و فیلم تأثیرگذار بوده است. این جنبش به طور مداوم در حال بازاندیشی در مورد ماهیت حقیقی واقعیت و هنر است. اما برای آنکه بتوانیم به درستی متامدرنیسم را در آثار سینمایی شناسایی کنیم، ابتدا می‌بایست دو جنبشی را که از یک طرف متامدرنیسم در واکنش به آن‌ها ظهور کرده و از طرف دیگر ترکیبی از هردوی آن‌هاست، به اختصار در جهان فیلم بررسی کنیم.

مدرنیسم در سینما

مدرنیسم در سینما اغلب به دنبال روایت‌های منسجم و معنادار بود. این فیلم‌ها اغلب از فرم‌های و سبک‌های سنتی روایت استفاده می‌کردند و بر ارزش‌هایی چون نظم، منطق و عقلانیت تأکید داشتند. فیلم‌های مدرنیستی، همچنین، به شکلی مستقیم و صادقانه از ارزش‌های سنتی مانند فردگرایی و قدرت اراده حمایت می‌کردند. البته در سینمای سال‌های اخیر، هنوز هم فیلم‌هایی با فرم و محتوای مدرنیستی ساخته می‌شوند و طرفداران خود را دارند.

برای مثال، فیلم تاپ‌گان: مارویک (۲۰۲۲) که با استقبال گسترده مخاطبان مواجه شد، بر اساس مفاهیمی چون فردگرایی، آزادی و نیروی اراده‌ی انسانی که یک هدف بزرگ و برجسته دارد، پیش می‌رود. فیلمساز آن دسته از ارزش‌های آمریکایی را که از دیرباز در فیلم‌های هالیوودی مورد تاکید قرار گرفته و نزد بسیاری از مخاطبان جهانی نیز پذیرفته شده‌اند، در این فیلم بدون تعارف ارج می‌نهد. روایت فیلم نیز از پیچیدگی خاصی برخوردار نیست، مخاطب موردنظرش را در یک تجربه سینمایی متعارف غرق می‌کند و نیامده تا مرزهای ژانری و الگوهای قصه‌گویی در سینما را زیر سوال ببرد یا نسبت به مناسبات جامعه و اصول اخلاقی تعریف شده از سمت نهادهای قدرت، شک و تردید نشان دهد.

پست مدرنیسم در سینما

فیلم های پست‌مدرنیستی به نقد و ساختارشکنی روایت‌ها و ارزش‌های مدرنیستی م‌پردازند. پست‌مدرنیسم در سینما اغلب با روایت‌های سنتی بازی می‌کند و آنها را زیر سوال می‌برد. این فیلم‌ها معمولاً الگوهای مشخص ژانر را بهم می‌ریزند و بر مفاهیمی چون تناقض، ابهام و بی‌ثباتی تأکید دارند. فیلم‌های پست‌مدرن علاوه بر واژگون‌سازی قواعد رایج حاکم بر ساختار روایی و شخصیت‌پردازی، دیوار میان هنر فاخر و مبتذل را در هم می‌شکنند و برخلاف جریان قبلی، می‌کوشند با تمهیدات روایی و تکنیکی (همچون شکستن دیوار چهارم و…) تجربه "غرق شدن" مخاطب در فیلم را به چالش بکشند.

پست مدرنیسم معمولاً از باورهای دیرینه در مورد واقعیت عینی، سیستم های ارزشی، ماهیت انسانی و پیشرفت اجتماعی و سایر موارد انتقاد می کند. فیلم‌های پست‌مدرنیستی به واسطه شک و تردید عمیقی که نسبت به ارزش‌های پیشین جوامع انسانی ابراز می‌کنند، لاجرم جهان تیره‌تری را به تصویر می‌کشند. برای مثال فیلم، هشت و نیم (۱۹۶۳) اثر فلینی که به شدت در جنبش نئورئالیسم ایتالیا تاثیرگذار بود و الگوهای رایج روایت در فیلم را به چالش کشید. یا فیلم جایی برای پیرمردها نیست (۲۰۰۷) اثر برادران کوئن که خوانشی ساختارشکنانه از وسترن و ترکیب آن با ژانر تریلر و جنایی، ارائه می‌دهد و با زیر سوال بردن اصول اخلاقی این پرسش را مطرح می‌کند که آیا شر فعال بهتر است یا خیرِ منفعل؟

متامدرنیسم در سینما

فیلم‌های متامدرنیستی عناصر مدرنیستی و پست‌مدرنیستی را به کار می‌گیرند تا به هردوی این جنبش‌ها واکنش دهند. آن‌ها بین صداقت و احساسات مدرنیستی و ساختارشکنی پست مدرن در نوسان هستند و از تکنیک‌هایی مانند خودارجاعی و ترکیب ژانرها استفاده می‌کنند. سینمای متامدرنیسم در عین حال که تلاش می‌کند پوچ‌گرایی و هرج و مرج دنیای معاصر را نشان دهد، به دنبال راهی برای آشتی با این جهان پرآشوب و رسیدن به نوعی پذیرش است. قهرمان فیلم‌های متامدرنیستی، اغلب انسان‌های ساده و شکست‌خورده‌ای هستند که با تلخ‌ترین واقعیات زندگی خود مواجه می‌شوند و درنهایت می‌توانند از پیش‌پا افتاده‌ترین مسائل به معنا دست یابند.

متامدرنیسم تکنیک‌ها و خودآگاهی پست مدرن را شامل می‌شود، اما صرفاً به دنبال ساختار شکنی و زیر سوال بردن ارزش‌های اخلاقی نیست، بلکه از این تمهیدات برای رسیدن به نوعی معنا در طی داستان استفاده می‌کند. برخلاف بسیاری از آثار پست‌مدرن، متامدرنیسم صرفاً ژانرها زیر سوال نمی‌برد، بلکه آن‌ها را ابزاری برای قصه‌گویی می‌داند. سینمای متامدرن بیشتر از تمرکز بر ساختارشکنی ژانرها، از آن‌ها فراتر می رود. آسیب‌پذیری و ترس‌های شخصیت اصلی در این فیلم‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است. برخلاف آثار مدرنیستی، جهان اطراف این شخصیت‌ها لزوما پایند به اصول اخلاقی نیست و مرز بین خوبی و بدی همچنان مبهم و متزلزل است، اما ممکن است در شخصیت اصلی (یا آدم‌های اطرافش) نوعی صداقت وجود داشته باشد که آن‌ها را در کشف یا ساختن معنایی برای زندگی‌ راهنمایی می‌کند.

برای مثال انیمیشن روح (۲۰۲۲) را به‌خاطر آورید. شخصیت جو، مانند بسیاری از آثار کلاسیک دیزنی به دنبال محقق کردن رویاهایش است اما درست زمانی که پس از یک سفر درونی و بیرونی پرماجرا بالاخره به آرزوی دیرینه‌اش دست پیدا می‌کند، دچار بحران معنا می‌شود: اگر رسیدن به آرزوهایش، احساس رضایت و خوشبختی پایداری به او نمی‌دهند، پس این همه تلاش برای چه بوده است؟ جو در نهایت، این کمبود را می‌پذیرد و متوجه می‌شود خوشبختی را نه در آرزوهای بزرگ، بلکه در لحظه‌های کوچک زندگی می‌توان پیدا کرد. شاید اگر با یک فیلم مدرنیستی مواجه بودیم، داستانِ جو با تبدیل شدن به بهترین نوازنده‌ی دنیا به پایان می‌رسید، اما روح (۲۰۲۲) نگاه سنتی به رویاپردازی را زیر سوال می‌برد.

یکی از مهم‌ترین مثال‌های سینمای متامدرنیستی که اغلب در گفتمان‌های مربوط به این نظریه مورد بررسی قرار می‌گیرد، فیلم "همه چیز، همه جا، به یک باره" (۲۰۲۲) به کارگردانی دانیل کوان و دنیل شاینرت است که از طیف گسترده‌ای از تکنیک‌ها برای ایجاد فیلمی سرگرم‌کننده و چالش‌برانگیز استفاده می‌کند. "همه چیز، همه جا، به یک باره" با روایتی غیرخطی آغاز می‌شود که به صورت فلش‌بک و فلش‌فوروارد روایت شده و اغلب بین دنیاهای موازی مختلف درحال جا به جایی است.

این فیلم همچنین دارای تناقضات و ابهام‌های داستانی متعدد است. به عنوان مثال، شخصیت اصلی، ایو (میشل یئو)، می‌تواند بین دنیاهای موازی سفر کند. با این حال، ماهیت این توانایی و اینکه چگونه کار می‌کند، هرگز به طور کامل توضیح داده نمی‌شود. این تناقضات و ابهام‌ها باعث ایجاد حسی از تردید و عدم قطعیت در مخاطب می‌شود. فیلم از ژانرها و ارجاعات مختلف به فیلم‌های دیگر برای ایجاد نوعی هجو یا طنز استفاده می‌کند.

"همه چیز، همه جا، به یک باره" از یک طرف به پوچ‌گرایی و اضطراب وجودی یک زن میانسال می‌پردازد و از طرف دیگر داستان خانواده‌ی مهاجریست که سعی دارند در جهانی که با ارزش‌های غربی تعریف می‌شود، احساس تعلق پیدا کنند. پروتاگونیست و حتی آنتاگونیست فیلم، در نهایت با پوچی‌ها و تلخی‌های دنیای اطرافشان کنار می‌آیند. آن‌ها بدون بازگشت به ارزش‌های سنتی و رسیدن به یک رویای بزرگ آمریکایی، معنا را در کوچک‌ترین و پیش‌پا افتاده‌ترین ابعاد زندگی می‌یابند.

نظر شما درباره تحولات سینما در سال‌های اخیر و سینمای پست مدرن چیست؟ نظرات خود را در قسمت کامنت‌ها بنویسید.

نویسنده: مائده معینی (سرپرست نویسندگان، تحریریه ماجرا)

سینمای متامدرن چه ویژگی هایی دارد؟

مائده معینی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.