فیلم منطقه تحت نظر یا منطقه دلخواه (The Zone of Interest 2023)، به نویسندگی و کارگردانی جاناتان گلیزر، نخستین نمایش جهانی خود را در هفتاد و ششمین جشنواره فیلم کن در ۱۹ می ۲۰۲۳ داشت که آن‌جا برندهٔ جایزهٔ بزرگ و جایزهٔ فیپرِشی شد. همچنین در مراسم گلدن گلوب توانست نامزد جوایز بهترین فیلم – درام، بهترین فیلم غیر انگلیسی‌زبان و بهترین موسیقی شود. در ادامه، نگاهی به این فیلم تحسین شده می‌اندازیم.

تاریک است. دو زن دری را می‌گشایند و نور به اتاق وسیع گاز می‌تابد. آنان برای نظافتِ این مکان آمده‌اند. زنی دیگر مشغول غبارروبی از بقایای یک کوره‌ی مرده‌سوزی می‌شود. به سالن‌های اصلی می‌رسیم: صدای جاروهای برقی‌ای که کارکنان موزه به راه انداخته‌اند، امروز را به دهه‌هایی پیش پیوند می‌زند که این‌جا با همین نظم اداره می‌شد: طبقه‌بندی اشیاء، وسایل شخصی زندانیان، چوب‌های زیربغل، لباس‌ها و کفش‌ها: میلیون‌ها کفش؛ مچاله‌شده و روایت‌گر.

هر کفش زندگی‌ای بوده که در میان‌راه به این مکان رسیده و متوقف شده و حالا با میلیون‌ها کفش رویروییم که هرسال به این‌جا می‌آیند، دمی توقف می‌کنند برای تماشا و بازمی‌گردند. نماهای پایانی فیلم منطقه‌ی تحت نظر را که ببینیم باورمان نمی‌شود که این‌جا همان مکانی است که فیلمساز تماشایش را در روایت خود از ما دریغ کرده بود و تنها صداهای فغان مردان و زنان و صیحه‌ی زندانیان و فریاد سربازان نازی و صفیر گلوله‌ها بود که خبرمان می‌کرد، آن‌سوی دیوار خبرهایی‌ست که در این ور حصار نمی‌بینیم.

قراردادی که جاناتان گلیزر در فیلم منطقه‌ی تحت نظر با بیننده‌اش می‌گذارد این است که آشوویتس «منطقه‌ی ممنوع» است و ما قرار است پایمان را از این سوی دیوار به آن سو نگذاریم و تنها با نشانه‌های آن به وجدان‌مان فشار بیاوریم و از خود بپرسیم آیا ما این طرف دیوار بوده‌ایم یا نه؟ آیا هرگز پایمان به جانب دیگری که نمی‌بینیم باز خواهد شد؟

یک فیلم آشویتسی منحصر به‌فرد

تاریخ سینما را که بگردیم، درباره‌ی اردوگاه‌های جنگی فیلم‌های بسیاری ساخته شده‌اند که برخی‌شان حتا از ارزش‌های سینمایی بهره‌مندند. برای نمونه بیلی وایلدر در سال ۱۹۵۳ فیلم بازداشتگاه شماره ۱۷ را ساخت که روایتی سرخوش و باطراوت از زندگی اسیران جنگی در یک اردوگاه اسرای ارتش آلمان ارائه می‌کرد. ویلیام هولدن در این فیلم-که ترکیبی از گونه‌های کمدی و درام جنگی بود-می‌درخشید. فیلم به‌یادماندنی فرار بزرگ (۱۹۶۳) اثر جان استرجس، کلکسیونی از ستارگان هالیوود را در قالب یک درام حماسی- جنگی ریخته بود که داستانش فرار ناکام چند افسر اسیر را تعریف می‌کرد. این فیلم هنوز دیده می‌شود و هوادارانی دارد.

از این دست فیلم‌ها در تاریخ سینمای جنگی کم ندیده‌ایم. وجه اشتراک اغلب آنان گریز از زندان با دستمایه‌هایی از جنس ریشخند زندان‌بانان و افسران و سربازان آلمانی است. با این حال یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین آثار سینمایی که قصه‌اش را در زندان نازی‌ها دنبال می‌کند، فیلم پرآوازه‌ی یک محکوم به مرگ گریخت (۱۹۵۶) است که با نام دوم باد به هر سو که بخواهد می‌وزد هم شناخته می‌شود. اثر روبر برسون جزو محبوب‌ترین فیلم‌های سینمای هنری است. پرداختن به جزئیات، سبک‌پردازی در قاب‌‌بندی نماها و اهمیت فوق‌العاده در طراحی صدا ، بایستگی باندهای صوتی در روایت سینمایی و ایجاد فضای نمایشی با پژواک و آوا ، فیلم را واجد انتزاعی هنرمندانه کرده که بعد از آن در کم‌تر اثری از این ژانر شاهدش بودیم.

فیلم منطقه‌ی تحت نظر به نظرم تا حد زیادی به این انتزاع سینمایی دست یافته است و می‌شود آن‌را دنباله یا ادای دینی سینمایی به شاهکار روبر برسون دانست. جنگ جهانی دوم بیش از پنجاه میلیون نفر قربانی گرفت و نقشه‌ی فکری و جغرافیایی جهان را تغییر داد و بر پیکر باورهای بشریت به نوع انسان و خوب بودن ذات آدمیت زخم‌های عمیق زد. تا چند ده سال پس از پایان نبرد فیلم‌هایی که به شکل مستقیم رنج انسان‌های معمولی را تصویر کنند ساخته نشدند و عمدتاً لحنی حماسی به خود می‌گرفتند.

در این لهجه‌ی نمایشی، افسران ارتش نازی به تمسخر گرفته می‌شدند و احمق جلوه می‌کردند. تا آن‌جا که حافظه‌ی سینمایی نگارنده به یاد می‌آورد، به جز مستند کوتاه شب و مه (۱۹۵۶) اثر آلن رنه -که دوربینش را به اردوگاه کار اجباری آشوویتس برده بود- فیلم درخوری ساخته نشد تا رنج گروهی انسان‌هایی را مصور کند که در جهان مدرن به بردگی کشانده شده بودند. با این‌حال هنوز کسی به ریشه‌های این همه زشت‌خویی نپرداخته است.

رویکردی متفاوت به شخصیت‌های نازی

آدمیان هیولا زاده نمی‌شوند و تحت شرایط تاریخی به توده‌های تندخو و متعصبی تبدیل می‌شوند تا روح زمان را در بدن‌های پرتحرکشان تکثیر کنند. آدولف هیتلر محصول اراده‌ی یک آلمان شکست‌خورده و تحقیرشده بود. شاید بشود گفت علت این تأخیر در بررسی عریان خشونت علیه مردمان معمولی را باید در مناسبت‌های بین ملت‌ها و کشورها دانست: فرصت‌هایی که باید به ملت آلمان داده می‌شد تا خود را از گناه یک نسل مبرا کنند و از ایدئولوژی ناسیونال سوسیالیسم فاصله بگیرند و در مجموع چهره‌شان را با آرایش دنیای نوین پساجنگ بیارایند.

نتیجه‌ی چنین فاصله‌گیری‌ای چند دهه بعد خود را در فیلم «فهرست شیندلر» نشان داد که آن‌را استیون اسپیلبرگ در سال ۱۹۹۴ ساخت و تماشاگر را بدون تعارف به درون اردوگاه مرگ آشوویتس کشانید. چگالی خشونت در این فیلم بسیار بالاست و بیننده از میزان سبعیت افسران اس‌اس و سربازان تحت امرشان مرعوب می‌شود. این فیلم به لحاظ تکنیکی بنای ساختار سینمایی‌اش را بر تصاویر سیاه و سفید، نماهای سیال و کنتراست نوری بالا و صداهای واضح و بی‌پرده گذاشته است و از نظر محتوایی، آن‌چیزی را به تماشاگرش عرضه می‌کند که او می‌خواهد ببیند. فهرست شیندلر قرارداد خود را از رو-در- رویی مستقیم با مخاطب و اثرگذاری بی‌واسطه و سرراست با او می‌گذارد. این ناترازی در انتهای این فیلم چهارساعته ، به بیننده اجازه‌ی تعقل نمی‌دهد: شما به تماشای این فیلم نشسته‌اید تا از تکرار تاریخ بیمناک شوید.

فیلم منطقه‌ی دلخواه عکس فهرست شیندلر عمل می‌کند. جاناتان گلیزر مخاطبش را به درون محوطه‌ی مرگ راه نمی‌دهد؛ اصلاً بیننده‌ی ناآرموده در بادی امر شاید فکر کند که به نظاره‌ی یک ملودرام خانوادگی نشسته است که هیچ فراز و فرود دراماتیکی ندارد و اگر آن سکانس نامألوفِ جلسه‌ی توضیح و توصیه‌ی مخترع کوره‌های مرده‌سوزی نبود، تماشاگر، شاید به فکر نمی‌افتاد که آن‌سوی این دیوار چه می‌گذرد و ورای این سرحد بهشت‌گون چه جهنمی برپا خواهد شد. از این تراژدی‌ها در تاریخ کم نداشته‌ایم. جلسه‌هایی که در آن‌ها دانشمندانی مرگ کم‌هزینه و بی‌دردسر را برای زیردستان یا متمردین، به قدرتمندان پیشنهاد کرده‌اند. مثل زمانی‌که دکتر گیوتین، دستگاه وحشت‌آفرینش را برای مرگ آسان به ثبت رسانید.

این سوی دیوارهای آشویتس

«رودولف هوس» یکی از همین قدرتمندان آهن‌دل بود که مرگ رایگان را در ابعاد صنعتی ابداع کرد. چرا که وسعت کشتار نفوس آن‌قدر زیاد بود و ضرورت این قتل عام آن‌قدر برای رایش سوم اهمیت داشت که دیگر کشتن آدمیان نه صرفه‌ی اقتصادی داشت و نه زمین برای دفن مقتولین گنجایش کافی... منطقه‌ی دلخواه عامدانه در سرک کشیدن به آشوویتس خست به خرج می‌دهد تا اثر روانی‌اش را مضاعف کند. گاه نشان ندادن امور واقع از نمایش مستقیم‌شان مؤثرتر و تکان‌دهنده‌تر است. خانواده در این داستان در میان طبیعتی به غایت زیبا و افسانه‌ای زندگی می‌کند و فرزندان‌شان در میان گل‌ها و رودخانه‌ای با طنین دلنواز بازی و رشد می‌کنند. بی‌آن‌که بدانند آن‌سوی سرحد دیواری که ملک رؤیایی‌شان را از دوزخیان زمین جدا کرده چه می‌گذرد.

به مرور که فیلم پیش می‌رود ما به همراه آنان از طریق صداهای آن‌سوی دیوار بتونی می‌فهمیم چه فاجعه‌ای در حال وقوع است. صدا در این فیلم نقشی اصولی در روایت سینمایی بازی می‌کند. حاشیه‌های صوتی و افکتیو «منطقه‌ی دلخواه» خود روایت‌کننده‌ای کامل است که به گونه‌ای در توازی با آن‌چه می‌بینیم عمل می‌کنند. فیلمساز صداها را در انتهای داستان آن‌قدر بلند به گوش می‌رسانَد تا خود را به تصویر بهشت‌آسای خانواده‌ی خوشبخت رودولف هوس تحمیل کنند.

حالا ما می‌مانیم و انتهای فیلم: آن‌سوی دیوار موزه‌ای شده است از آن‌چه نمی‌دیدیم و آن‌چه می‌شنیدیم و توریست‌هایی که هنوز نیامده‌اند تا فاجعه‌‌ را در ویترین‌هایی ببینند که دهه‌هایی پیش از این، یک نسل خشک‌اندیش رقم زده بودند. نسلی که باید پیر می‌شد و می‌مرد تا نسل‌های پس از آن، حس گناه را از خود دور کنند. فیلم که تمام می‌شود از خودمان می‌‌پرسیم، چه چیز منطقه‌ی دلخواه را در جوار آن دوزخ دهشتناک، این‌قدر ناپایدار کرده بود؟ آیا امروز مناطق دلخواهی در جهان وجود ندارند که از هم‌جواری با دوزخیان روی زمین به بهشت ساکنان‌شان تبدیل شده‌اند؟ دیوارهای تعصب نژادی، قومی و دینی، امروز کجای جهان را از ناکجایش جدا می‌کنند؟

تماشای این فیلم برای دانش‌‌آموختگان رشته‌های تدوین، صداگذاری و كارگرداني سينما، مثل شرکت در یک کلاس درس عملی کاربردیست که ندیدنش قطعاً از دانش يك سينماجو كم خواهد كرد.

نویسنده: شهره ریاحی (تحریریه ماجرا)

نقد فیلم منطقه تحت نظر The Zone of Interest 2023

شهره ریاحی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.