نمایشی از تنهایی

فیلم یک مرد ایستاده (One Man Up) به کارگردانی پائولو سورنتینو، شاید در ظاهر روایت‌گرِ زندگیِ حرفه‌ای دو فرد موفق و فراز و فرودهایش باشد. روایتی که از الگویی کلاسیک و آشنا بهره می‌جوید و مخاطب را در انتها با پایانی نیمه شاعرانه (از نوعِ مارسل کارنه و رفقایش) و نیمه آمریکایی از جنسِ جیم جارموش و «غلبه بر قانونش» روبرو می‌سازد اما به زعم اینجانب علی‌رغم ردیابیِ المان‌ها و خط و ربط‌هایِ متناسب، می‌توان فضای فیلم را با ملانکولیای برخاسته از اگزیستانسیالیسمی منفی پندارانه و حُقنه شده بر شخصیت‌هایش توصیف کرد.

در میانِ انبوهی از شخصیت‌ها و داستان و خرده داستان‌هایش که با انتخاب حرفه‌هایی خاص چون خوانندگی و فوتبالیست بودن به شلوغیِ برآمده دامن زده شده اما باز هم تمامِ تمهیداتِ بکار رفته در لحظاتی برای‌مان کم‌رنگ می‌شوند. لحظاتی که شخصیت‌ها را در تنهایی‌شان مشاهده می‌کنیم. تنهایی‌‌ای که برای یکی، از انتخاب‌هایش ناشی شده و اما برای دیگری تا حدودی تحمیل شده به نظر می‌آید.

یک مرد ایستاده به نوعی حکایت‌گرِ آدم‌های مغفول مانده و تنهاست. آدم‌هایی که ابتدا دوست داشته شده اما در ادامه به راحتی به حالِ خودشان رها می‌شوند و بازسازیِ تصویرِ سابق برای‌شان با سختی همراه خواهد شد و همین امر ما را با هجویه‌ای از رسانه و کارکردش روبرو می‌سازد. آن‌ها شاید خوب باشند اما بازنمایی‌شان درونِ قابِ تلویزیون و مدیومِ رسانه به حلقه‌ی فوکوسِ دوربین می‌ماند که فقدانش تصویری با وضوح بسیار پایین خواهد بود.

درس‌ فیلمسازی از سینمای سورنتینو

مردِ ایستاده‌ی سورنتینو مدخلِ مناسبی است که بار دیگر نگاهی به یکی از پایه‌ای‌ترین، کلاسیک‌ترین و حتا ساده‌ترین مباحث در کارگردانی فیلم بیاندازیم. نما - نمای معکوس که تقریبن همه‌ی‌مان حتا اگر فیلمی هم نساخته باشیم به ساز و کار و قواعدش تا حدود زیادی واقفیم.

این تمهید یکی از خاصه‌ترین کارکردهایش برای اجرا و به نمایش کشیدنِ صحنه‌های گفت و گو محور است. شگردی که پتانسیلِ بالا و البته این روزها و نزدِ فیلمسازان به اصطلاح آوانگارد یا فرم‌گرا دستِ کم گرفته می‌شود در حالی‌که همین چند جمله از سوزان هیوارد در کتاب «مفاهیم کلیدی در مطالعات سینمایی» می‌تواند بیان‌کننده‌ی قدرت نهفته چنین اجرایی باشد:

«در نوع اول _زمانی‌که بیننده فرد گوینده را می‌بیند_ بیننده تبدیل به کسی می‌شود که حق ویژه‌ی تماشای تصویر از آن اوست تا آن‌جا که نما اجازه‌ی یکی شدنِ او با موقعیت شنونده را می‌دهد اما در نوع دوم _ بیننده فرد شنونده را می‌بیند_ موقعیت کاملن دو پهلو است و چون او یا به دلیل این‌که فاقد قدرت گفتار بوده از فرآیند همسان‌پنداری برکنار مانده یا مجبور است نقش همدستانه‌ای را که در مقام چشم‌چرانِ تصویر بازی می‌کند، بپذیرد.»

چرا استراتژیِ نما_نمای معکوس؟

آنتونیوی خواننده بعد از خدشه دار شدن حرفه‌اش مدیر خود را برای شام دعوت می‌کند. تقطیع نماها بدرستی انجام می‌شود چون ما در ابتدا نه تنها آن‌ها را در دو سوی میزی طویل می‌بینیم (البته شخصیت مدیر بعد از لحظاتی و از ورای آکواریوم ظاهر می‌شود) بلکه لنز بکار رفته این‌بار لنزی تقریبن نرمال است و جلوه‌ی تصویریِ واقع‌گرایانه‌اش خبر از خلق تضادی بشدت درست با پلان‌های نما-نمای معکوسی دارد که در ادامه شاهدش خواهیم بود.

عمق میدانی استاندارد در مقابل عمق میدانی فشرده شده با پس زمینه‌های رنگی که نشان از دروغی بودنِ نزدیکی‌شان می‌دهد و چیدمانی که در انتها با دنبال کردن مدیر توسط آنتونیو و همراهیِ دوربین ادامه می‌یابد. در واقع قرار گرفتن نماها در کنار یکدیگر (نما و‌ بعد نمای معکوس) به خوانشی ارجح‌ از سکانس مورد نظر می‌انجامد.

در این سکانس سورنتینو به درستی توانست با بهره گرفتن از تمهیدی در ظاهر ساده و از خلالِ المان‌های تصویری و فوتوگرافیک شیرازه‌ی سکانس مورد نظر را انتقال دهد. سوالی که مطرح می‌شود این است که چه میشد اگر دوربین بلاکینگی متفاوت را به نمایش می‌گذاشت؟

برای مثال، با توجه به اتفاقاتِ رخ داده شده، اگر دوربین در نمایی متحرک به سمت شخصیت‌‌ها دالی‌این(حرکتی آرام به سوی‌شان) انجام می‌داد؟ یا دوربین از همان ابتدا در نمایی بسته یکی از شخصیت‌ها را به تصویر می‌کشید؟ یا انتخاب دیگر حتا می‌توانست قرار دادنِ دوربین در نقطه‌نظری مسلط و زاویه پایین باشد! ‌و‌ انتخاب‌های دیگر...

گزینه‌ی آخر با توجه به غلبه‌ی جلوه‌‌ای بیان‌گرا، خیلی نمی‌تواند گزینه‌ی مناسبی باشد کمااین‌که کانتراستِ فوتوگرافیک این سکانس نیز با خدشه مواجه می‌شد! نمای متحرک هم با توجه به حرکت واقعی در ابعاد (نه صرفن بزرگ‌نماییِ دیجیتال) امکان داشت که تمرکز مخاطب بیشتر بر شخصیت‌ها و رابطه‌ی داینامیک‌شان با دوربین قرار داده و بر وجه دراماتیک صحنه بیافزاید! بنابراین، انتخاب سورنتینو در این سکانس با توجه به «خواستِ صحنه» به نظر انتخاب درست و به‌‌جایی است.

بلاکینگ به شیوه سورنتینو

در سکانس بعد با پاهای همسر آنتونیوی جوان همراه می‌شویم و بعد از لحظاتی او را در مقابل آنتونیوی فوتبالیست می‌بینیم. چیدمانی که بازهم با توجه به خطوط درهمِ پلان آنتونیو و فضای تقریبن تاریکِ نمای همسرش و در انتها پلانی باز که آن‌ها را در دو سمتِ زمین فوتبال و همچون رقیب به نمایش می‌گذارد به خوبی و با کمی مداقه باز هم ما را مجذوبِ چیره دستیِ سورنتینو و قدرتش در چیدمان بصری و حوزه‌‌ی اجرایی می‌نماید.

انتخاب نماهایی متوسط از هر کدام‌شان با توجه به سطح خوانش‌پذیریِ چنین نماهایی تصمیم مناسب‌تری‌اند تا بتوان نه تنها شخصیت‌ها و شمایل‌نگاریِ (لباس و ظاهرشان) را مدنظر قرار داد بلکه بتوان اطلاعات گرفته شده را در رابطه‌ای مناسب با پس‌زمینه قرار داد و دیالکتیکی بصری را ایجاد کرد. به همین دلیل نماهای کلوزآپ علی‌رغم نمایش چهره به عنوان یکی از جایگاه‌های مهم در معرفیِ احساسات و عواطف_از وجهی امپرسیونیستی_ است اما چنین نمایش تقریبن تئاتریکالی تنها بیننده را محدود به چهره و حالاتش کرده و او را از پتانسیلِ وجوه دیگر محروم‌ می‌نماید.

همین رفت و آمد یا همان نما - نمای معکوس، به درستی در سکانسی دیگر نیز اجرایی می‌شود. زمانی‌که آنتونیوی فوتبالیست در کافه‌ای و در چیدمانی درست درون کادر قرار داشته و دوستانش اطرافِ او هستند. ما پلانی دیگر از شخصیت‌های اطرافش نمی‌بینیم. اوست و فضای خارج از کادری که توسط تمهیدی قاب در قاب به خوبی نقطه‌گذاری می‌شود.

ما زنی را در میان انبوه جمعیت آدم‌های اطرافش نه تنها با کمک دوربین بلکه از طریقِ مجرایِ اطلاعاتی‌ای دیگر_رنگِ قرمزِ لباسش_ از باقیِ آدم‌ها جدا می‌بینیم. نقطه‌گذاری‌ای که بعد از چندین دفعه حرکت پینگ‌ پُنگیِ دوربین و کلوزآپ‌های قدرتمند برای آنتونیو هم اعمال می‌شود. آن‌ها یکدیگر را قاب‌بندی می‌کنند.

اهمیت نمایشِ میزانسن و چیدمان

در برخی موارد خیلی متوجه میزان برش‌ها درونِ صحنه‌های گفتگودار نمی‌شویم و یافتنِ دلیلی قانع کننده برای اجرای صحنه به آن صورت تا حدودی دشوار خواهد بود چون به نظر می‌آید که رها نمودنِ برخی از صحنه‌ها و عدم پیروی از الگوی نما-نمای معکوس می‌توانست مناسب‌تر باشد. به دیگر سخن، جغرافیا و موقعیت شخصیت‌ها گاهن می‌تواند در نتیجه‌ی استفاده از رویکردی نامناسب تا حدود زیادی محو شده و بیننده با رگباری از پلان‌ها روبرو شود که نه تنها کمک چندانی در پیش‌برد رواییِ قصه ندارند بلکه حتا می‌توانند به تلقی‌ای نادرست از شخصیت‌های داستان بیانجامند.

برای مثال آنتونیوی مسن‌تر (خواننده) به همراه دخترش بیرون کافه‌ای نشسته‌اند. ما می‌دانیم که او کیست و با توجه به گفتگو‌ها متوجه می‌شویم که دخترِ مقابلش هم فرزندِ اوست. دوربین در نمای دو نفره‌‌ با پس زمینه‌ای از دریا شخصیت‌ها را کادربندی کرده است. بعد از لحظاتی با شماری از پلان‌های تدوینی مواجه می‌شویم که با در نظر گرفتنِ انگیزه‌ی دختر برای دیدن پدرش و آن‌چه وقوع یافته، مناسب‌تر می‌بود که بخش بیشتری از مکالمات در همان پلان دونفره و البته با موقعیتِ مکانیِ مناسب‌ترِ دختر نسبت به پدرش ادامه می‌داشت.

در حالی‌که بی‌دلیل با تعداد نماهای به نسبت زیاد از دختر مواجه می‌شویم و تخصیص نمایی مستقل به شخصیتی که هستی‌اش در فیلم محدود به همین سکانس است به نظر تا حدودی بیش از اندازه است. به عبارت دیگر، چیدمان شخصیت‌ها با نمایش نما_نمای معکوس می‌شکند در حالی‌که نمایشِ بودن‌شان درونِ قابی «مشترک» می‌توانست بر مناسباتِ داینامیکِ میان‌شان تاکید کرده و‌ خواست صحنه را که «دیدارِ پدر و دختر» است با یکپارچگیِ بیشتری به تصویر بکشد.

پلان‌ها حرف می‌زنند! تریبون را بی‌جهت این دست، آن دست نکنید!

در ادامه قاب‌بندی پیش‌خدمت جوان با کلوزآپی بشدت استاندارد از منظر بصری خیلی مناسب به نظر نمی‌رسد هر چند سورنتینو با قرار دادن آنتونیوی خواننده و صاحب رستوران بعد از مکالمه‌ی میان او و پیش‌خدمت در قابی دونفره، تا حدودی اشتباهش را در اجرای این سکانس جبران می‌نماید.

بار دیگر به نظر می‌رسد که پیش‌خدمت در گزینشی نامناسب «واجد چهره‌ای» قوی شده است که ساز و کارهای قصه خلاف آن را برای‌مان اثبات می‌کنند‌. پیش‌خدمت از منظر اجرایی تا حد و مرزهای یک شخصیت ترقی می‌یابد، هرچند ارتقای گفته شده در همان نقطه فرومی‌نشیند اما همین انتخاب نادرست توانایی آن را دارد که ما را در موقعیتی تعلیقی قرار دهد از آن‌چه که شاید او (پیش‌خدمت) می‌تواند به دوش بکشد و عدم برآورده شدنِ چنین انتظاری می‌تواند به درجه‌ای از یاس در تجربه‌ی سینماتیکش منجر شود.

یک مرد ایستاده شاید در ظاهر فیلمی عادی به نظر بیاید اما می‌تواند کلاسِ درس بسیار خوب و جوابیه‌ای محکم برای منتقدین و مخالفانِ نگرش تدوینی و تقطیع صحنه باشد و اثبات نماید که شاید در چنین استراتژی‌ای لقمه برای مخاطب ساخته و پرداخته می‌شود اما از طرفی دیگر می‌بایست اذعان داشت که قدرت و زبردستی آشپز در تهیه‌اش به قدری دقیق و حساب شده است که دنبال نمودن و چشیدنِ آن خالی از لطف نخواهد بود.

نویسنده: مصطفی خانی پور (تحریریه ماجرا)

مهندسی نما و نمای معکوس در فیلمی از سورنتینو

مصطفی خانی‌پور

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.