در یادداشت پیش رو قصد داریم به مؤلفه‌های تاثیرگذار در آثار سینمایی علی حاتمی بپردازیم و دستاوردهای هنری و تجربیات ارزشمند او را مورد بررسی قرار دهیم. اهمیت جایگاه علی حاتمی در سینمای ایران بر هیچ‌ کس پوشیده نیست. او اشراف کاملی بر تاریخ شفاهی ایران در قرن گذشته داشت. و با بررسی کتاب‌ها و آثار به جا مانده از آن دوران، سعی در بازنمایی رویدادها و نحوه‌ی زندگی مردمان آن زمان می‌کرد.

در ستایش اصالت فرهنگ ایرانی

علی حاتمی آنقدر فرهنگ و آداب و رسوم اصیل ایرانی برایش اهمیت داشت که در تمام فیلم‌هایش، شخصیت‌های تأثیرگذار و نقش‌های اصلی همگی نماد یک ایرانی اصیل هستند. اکثر کاراکترهای فیلم‌هایش عاشق موسیقی و نقاشی و هنرهای تجسمی ایرانی اند، و با دقت و حوصله‌ی فراوان یک شخصیت خلق می‌شود. حاتمی به ریزترین جزئیات در طراحی لباس و صحنه‌ی فیلم‌هایش فکر می‌کرد و آگاهانه و بر اساس فکت های تاریخی تمام طراحی‌ها را انجام می‌داد. او برای بازنمایی یک رویداد تاریخی همه‌ی ابزار لازم را در کنار هم قرار می‌داد تا هیچ واقعیت تاریخی از قلم نیفتد و کوچکترین اشتباهی در طراحی لباس و صحنه و حرکت بازیگر و حتی نحوه قرار گرفتن اشیا کوچک پیش نیاید.

بازیگرانش در فضایی چنین حرفه‌ای، خود را نزدیک به نقش‌هایشان می‌دانستند و ناخودآگاه در مسیر رسیدن به نقش، آگاهانه‌تر حرکت می‌کردند. وسواس حاتمی در رعایت همه این جزئیات باعث شد تا او برای ساخت یکی از فیلم‌های ارزشمند خود، هزار دستان، شهرک سینمایی غزالی را بسازد. او در تمام فیلم‌هایش سعی در به تصویر کشیدن نبوغ و اهمیت فرهنگ و اصالت مردمان ایران داشت. و همچنین درایت و هوش بالای خود را در ساخت یک فیلم منظم و به دور از شلختگی به رخ می‌کشید.

بررسی عناصر تاثیر گذار هنری در فیلم‌های علی حاتمی

1. موسیقی

علی حاتمی موسیقی را می‌شناسد و در فیلم‌هایش به صورت تخصصی به کارکرد موسیقی می‌پردازد.

حسن کچل: فیلم حسن کچل به عنوان اولین فیلم موزیکال ایران شناخته شده است. این فیلم به کاربرد فرم نقالی و استفاده از ادبیات و حتی قصه‌گویی کهن ایرانی می‌پردازد، و حکایت‌های فراموش‌شده و آئیین سنتی ایرانی را در قالب موسیقی ارائه می‌دهد.

سوته دلان:‌ فیلم مهم دیگر حاتمی از باب اهمیت در موسیقی، سوته دلان است. موسیقی فولکلوریک و موسیقی سنتی با داستان اصلی فیلم تلفیق می‌شود و در عروسی از ترانه‌های با اصالت تهرانی استفاده شده است.

دلشدگان:‌ فیلم دیگر حاتمی که در ستایش موسیقی سنتی ایرانی ساخته شده، دلشدگان است. فیلم دلشدگان برداشتی آزاد از یک گروه متشکل از بزرگان موسیقی ایران، یعنی آقا حسین‌خان دلنواز در منصب رهبر. طاهرخان بحرنور، آواز. ناصر‌خان دیلمان، کمانچه. خسروخان رهاوی، سنتور و آقا فرج بوسلیک، تنبکاست.؛ این گروه تصمیم دارند با سفر به فرنگ و پرکردن صفحه گرامافون، ردیف‌های موسیقی اصیل ایرانی را که در زمان سلطنت احمد‌شاه قاجار در شرف فراموشی و نابودی است، از گزند گذر زمان محفوظ دارند.

دلشدگان اولین همکاری حسین علیزاده با علی حاتمی است. در طول فیلم‌برداری حسین علیزاده و علی حاتمی اختلاف نظرهایی داشتند اما در نهایت توانستند فیلم را به بهترین شکل اتمام برسانند.

دلشدگان سراسر تصویر عشق و درهم آمیخته شدن با موسیقی و نقاشی است. شما در حین دیدن فیلم اگر تصویر را قطع کنید می‌توانید از موسیقی لذت ببرید و اگر موسیقی را قطع کنید تصاویر، شما را با شاعرانگی همراه می‌کند.

2. نقاشی

علاقه شدید علی حاتمی به هنر اصیل ایرانی باعث شد تا او به صورت تخصصی به این امر بپردازد. او در تمام فیلم‌هایش جذابیت هنر ایرانی را در تلفیقی شاعرانه به رخ کشید. اما توجه ویژه او به هنر نقاشی او را ترغیب به ساخت فیلمی چون کمال‌الملک کرد.

فیلم کمال‌الملک روایتی از زندگی این نقاش بزرگ است. کمال‌الملک از زمان جوانی از یک هنرکده انتخاب و وارد دربار ناصرالدین‌شاه می‌شود و تا زمان پادشاهی رضاخان در آنجا می‌ماند.

حاتمی در این فیلم معرف فرهنگ و هنر ایرانی است. نقاش برجسته‌ی ایرانی و دستاورد‌هایش در این فیلم به خوبی به تصویر کشیده می‌شود. او به درستی عقب‌ماندگی تاریخی ایران را در دوران قاجار، هم از نظر فرهنگی و هم اجتماعی و سیاسی به تصویر می‌کشد. حاتمی در این فیلم میان سنت و مدرنیته، هنر غرب و معاصر یک پیوند عمیق به وجود می‌آورد. اما مهمترین دستاورد این فیلم، احیای هنر نقاشی ایرانی و توجه به مفاخر هنری در این زمینه است.

3. ادبیات

دیالوگ‌ نویسی خلاقه

یکی از مهم‌ترین مولفه‌های تاثیرگذار آثار علی حاتمی، دیالوگ‌نویسی‌های بی‌نظیرش بود. او شاعری بود که برای هر صحنه و هر کاراکتر دیالوگ می‌سرود. غنای ادبی دیالوگ‌ها و کلمات، حس دلنشینی را به مخاطب انتقال می‌داد. حاتمی همواره از دل اتفاقات و مناسبات کوچه و بازار و ادبیات رایج هر دوره تاریخی دیالوگ‌های فیلم‌هایش را می‌نوشت. ادبیات آثارش پیوند می‌خورد با شعر و هنر فرهنگ اصیل ایرانی. گفت‌‌وگوی میان شخصیت‌ها در آثار او برگرفته از یک پیشینه و شناسنامه‌ی معتبر و قابل استناد تاریخی بود.

علی حاتمی با دیالوگ‌هایی که می‌نوشت، شکوه و فخر گذشته‌ی تاریخ و فرهنگ ایرانی را به رخ می‌کشید. او با ادبیات فاخرش به تک‌تک نقاشی‌های کاخ گلستان جان می‌بخشید و شمس‌العماره و باغ ملی را زنده و سرپا روایت می‌کرد. به واسطه‌ی همین دیالوگ ها بود که شخصیت‌ها هویت تازه‌ای پیدا می‌کردند و جزئیات پیچیده‌ی کاراکترها ناخودآگاه شکل دراماتیک و هنری خود را پیدا می‌کرد.

4. طراحی صحنه، دکور و میزانسن و لباس

علی حاتمی آنقدر در بازسازی فضاهای تاریخی دقت و وسواس داشت که تصمیم گرفت برای ساخت فیلم «هزار دستان» شهرکی سینمایی بسازد و تهران قدیم را شبیه‌سازی کند. او استاد طراحی صحنه‌های تاریخی بود. همه چیز می‌بایست مو به مو با دقت انجام می‌شد، حتی کوچکترین جزئیات.

در بازسازی یک خیابان تهران در عصر قاجار، حتی به رنگ و برجستگی‌های سنگ فرش آن و نحوه‌ی کنار هم قرار گرفتن دکان‌ها، همچنین نحوه‌ی چیدمان وسایل مغازه‌ها در ویترین، دقت فراوانی می‌شد. هر کسب و کار لباس خاص خود را داشت و براساس همین رنگ‌بندی و طراحی، صحنه‌های مختلف حتی بدون کلام هم معرف فرهنگ و سبک زندگی مردم بود.

او در طراحی لباس هم شیوه منحصربه‌فرد خود را داشت. آرشیو بزرگی از لباس‌های دوره قاجار را از سراسر ایران جمع اوری کرده بود. او معتقد بود شاخص ارزش‌گذاری یک فیلم تاریخی در دقت به جزئیات است و از همین رو در انتخاب پوشش بازیگران و طراحی لباس به شدت با وسواس عمل می‌کرد.

او‌ برای ساخت فیلم دلشدگان یک‌ آرشیو عظیم از لباس های دوران قاجار را جمع‌آوری و براساس فرم و چیدمان صحنه‌ها، کاراکترها را در قامت انسان‌های خوش‌پوش و خوش‌لباس معرفی کرد.

کارگردانی علی حاتمی مثل یک شعر، روان و دلنشین بود. او تمام اجزای تشکیل‌دهنده‌ و جذاب برای شکل گیری یک قصه را در کنار هم و گاهی در تلفیقی هنرمندانه چیدمان می‌کرد. در فیلم هزار دستان حاتمی تحول عظیمی در پرداختن به جزئیات در طراحی صحنه‌ها به کار برد. این پروژه با آن همه گستردگی و خرده روایت های مختلف تاریخی، به خوبی فضای حاکم بر آن دوران را بازسازی و قدم بزرگی در جهت ساخت آثار تاریخی با استاندارد بالا برداشت.

5. کارگردان به معنای هدایتگر و مدیر

علی حاتمی هنرمندی بود که اشراف و آگاهی کاملی نسبت به تمام هنرهای اصیل ایرانی داشت. او به همان اندازه که نویسنده‌ی خلاق و چیره‌دستی بود، کارگردان و هدایتگر زبردست و ماهری نیز محسوب می‌شد. در تمام فیلم‌هایش با بزرگان سینما کار کرد، و همواره آن‌ها را در مقام بازیگر، نقاش، موسیقی‌دان و ... برای رسیدن به هدف، با چالش‌های پیچیده درگیر می‌کرد و درنهایت نتیجه‌ی کار، خلق یک اتفاق بی‌نظیر می‌شد. مهم‌رین کاراکتر‌های ماندگار سینمای ایران به واسطه‌ی نقش‌آفرینی در آثار علی حاتمی شکل گرفتند و در حافظه‌ی تاریخی ما ماندگار شدند.

او بازیگرانش را از قبل در ذهنش مشخص کرده بود و تمام ابعاد و جزئیات رفتاری و پیچیده‌گی‌های شخصیتیشان را بارها مرور کرده بود. حتی در فیلم‌هایی که قرار بود دوبله شود، بازیگرانش را مطلع نمی‌ساخت و مانع بکر و دست اول شدن نقش‌آفرینی آن‌ها نمی‌شد.

فیلمبردار، آهنگساز، بازیگر و دیگر عوامل برای حضور در فیلم‌های حاتمی می‌بایست خود را برای مواجهه با چالش‌ها و تجربیات جدید آماده می‌کردند. او همه چیز را بر اساس منطق و تفکر ذهنی و هنری خودش خلق می‌کرد و در این راه گاهی نیز با عوامل خود بحث‌های طولانی داشت که در نهایت آن‌ها را متقاعد به انجام کارهایش می‌کرد.

جهان‌بینی هنری او آنقدر وسیع بود که هیچ هنرمندی تجربه‌ی حضور در فیلم‌هایش را از دست نمی‌داد. حاتمی هدایت‌گر بزرگی بود. مسیر رسیدن به قله‌ی هنر را می‌دانست و آگاهانه یک پروژه سینمایی را در تمام ابعادش مدیریت می‌کرد.

در این جستار سعی کردیم به مؤلفه‌های مهم و تأثیرگذار در سینمای علی حاتمی بپردازیم. گرچه ابعاد هنری و تاثیرات سینمایی حاتمی آنقدر زیاد است که ما قادر به بررسی تمام آنها در این مطلب نخواهیم بود، اما تمام تلاش ما این بود که به صورت چکیده به مهم‌ترین آن‌ها بپردازیم.

رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

۵ عنصر مهم در فیلم‌ های علی حاتمی

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.