در طول تاریخ سینما شاهد پیشرفت‌های تکنولوژیک از جمله ارتقای دوربین‌های فیلمبرداری، تجهیزات صدا، نور و... و نیز تغییرات شگرفی از منظر روایی و فرمی بوده‌ایم. سبک‌های بسیاری که آمدند و رفتند و برخی همچنان باقی مانده‌اند. بعد از سلطه‌ی سینمای کلاسیک/هالیوود بر سینمای جهان، بسیاری از کشورها برای نجات سینمای ملی‌شان ناچار شدند که دست به اقداماتی بزنند. اقداماتی که ماحصل آن، تولد نگاه‌هایی دیگر به این مدیوم بود. این سیر تغییرات متوقف نشده و همچنان ادامه دارد.

یکی از مهمترین تأثیرات سینما در زندگی بشر همانا آگاهی نسبت به امکانات موجود است. سینما در بدو ورودش و با نمایش اولین فیلم توسط لومیرها نشان داد که می‌تواند رعب‌آور(با توجه به بازخوردی که تماشاچیان در برخورد با «قطار» به عنوان المانی مدرن، از خود نشان دادند) و در عین حال لذت‌بخش، ملال‌آور، آگاهی‌دهنده و ... باشد.

قطار به عنوان یکی از مهمترین المان‌های سینماتیک(به زعم نگارنده) نقش مهمی در تصاویر متحرک سینمایی داشته است. از اولین فیلم (که به نمایش عمومی انجامید) با نام "ورود کارگردان به کارخانه" ساخته‌ی برادران لومیر، می‌توان به قدرت سینما در انتقال عواطف و احساسات اذعان نمود. قدرت انتقالی که امروز به سادگی آن روزها نبوده و با توجه به مخاطب هوشمند امروزی نیازمند تمهیداتی درخور است.

باربارا مِنل در کتاب ارزشمندِ خود با نام "شهرها و سینما" نه تنها به المان قطار بلکه به تاثیر و تأثرات مابین سینما و شهرها پرداخته و روابط بینامتنیِ آن‌ها را مدنظر قرار می‌دهد. او قطار را به عنوان یکی از مهمترین عناصر سینما و در دوران آغازینش دانسته و در تبیین قدرت سینما بر اذهان آدمی، از آن به عنوان "افکتِ قطار" نام می‌برد.ماشینی که نه تنها دربردارنده‌ی "شوک و حیرتی" در مواجهه با امری متفاوت است بلکه از منظر استعاری، تغییر و تحولاتی را در انگاره‌های فضا و زمان ایجاد می‌نماید.

تام گانینگ در این مورد می‌گوید: "این قطارِ رو به جلو صرفاً تجربه‌ای منفی ناشی از ترس را برنمی‌انگیزد، بلکه شکلی مدرن از سرگرمی مدرن را تداعی می‌کند. گونه‌ای سرگرمی ناشی از دلهره و هیجان که تا به امروز ادامه‌ی حیات یافته است." (منل، باربارا، 20)

در تاریخ سینما به کرات شاهد این پدیده‌ی مدرن و کارکردهای متفاوتش بوده‌ایم. از اولین آثار تا بسیاری دیگر از قبیل "اروپا"ی فون تریه، "قتل در قطار سریع‌السیر شانگهای"، "پیش از غروبِ لینکلیتر"، "هری پاتر"، "قطار اسرارآمیزِ جارموش"، چرخ آبل گانس"، "فیلم‌های ژانر وسترن" و ... .

دیگر عنصر مهم در سینما که ماحصلِ تحولات سینمایی به حساب می‌آید، دست یافتن به حرکت در تصاویر متحرک است. پلان متحرک در طول تاریخ سینما تجربیات بسیاری را از سر گذرانده. تحولات مربوط به این جنبه‌ی فرمال همچنان ادامه دارد که یکی از جلوه‌های متأخر آن را می‌توان در فیلم "فرزندان مردان" آلفونسو کوارِن اسپانیایی یافت.

حرکت دوربین بر محور افقی و عمودی و سپس حرکت آن در فضای سه بعدی نیز با یکی از فیلم‌های مهم این هنر به دنیای سینما معرفی شد. از این نمونه‌ها می‌توان به "آخرین خنده‌"ی مورنائواشاره کرد. فیلمی نوآورانه که علاوه بر مشخصه‌های روایی و کارگردانی قابل توجه و جایگاه رفیعش در تاریخ سینما، واجد مهمترین پیشرفت‌های تکنیکی مرتبط با دوربین است.

باستر کیتون در سینمای خود علاوه بر اینکه چهره‌ای بی‌چهره را ارائه می‌کند در عین حال نابغه‌ای است که گویی از پیش همه‌چیز را می‌دانست! در فیلم‌های او شاهد بسیاری از تکنیک‌هایی هستیم که شاید بعدها بسیاری از کشف آن به وجد آمدند. باستر کیتون نشان می‌دهد با اینکه در دوران اولیه‌ی سینما کار می‌کند اما به خوبی به امکانات و البته «محدودیت‌های» آن آگاه است. باستر کیتون به خوبی و به شکلی هنرمندانه و ظریف قدرت سینما را به رخ می‌کشد که شاید در نگاه اول خیلی به چشم نیاید.

باستر کیتون در مهمان‌نوازیِ ما، جنرال و شرلوک جونیور ما را با پدیده‌ی مدرن(قطار) همراه کرده و علاوه بر این همراهی بدان جان می‌بخشد. قطار نه فقط پدیده‌ای مدرن آن‌طور که منل در کتاب خود از آن یاد می‌کند، بلکه همچون یک کاراکتر به تصویر کشیده می‌شود.

باستر کیتون با نمایش قطار در اغلب فیلم‌هایش نه تنها به این پدیده‌ی سینماتیک و تاریخﹾ سینمایی اشاره داد بلکه به دنبال ارائه‌ای دیگر از آن است. چهره‌ای که بعدتر و به خوبی در دوئلِ استیون اسپیلبرگ با آن مواجه می‌شویم.

در آن فیلم البته بجای قطار با یک کامیون روبرو هستیم، کامیونی که هر چند توسط یک انسان کنترل می‌شود اما ما هرگز او را نمی‌بینیم و در انتها و حین سقوطش به قعر دره، با صدای جیغی مواجه می‌شویم که تقریباً همان کیفیت جان‌بخشی به ماشینی بی‌جان را دارد که کیتون به قطار داده است. در فیلم‌های او قطار گاهی به عنوان یک میانجی و امری است که باستر کیتون را برای رسیدن به مقاصدش یاری می‌دهد.

باستر کیتون یکی از زیباترین و هنرمندانه‌ترین ارجاعات سینماییش را در مردِ فیلمبردار رقم می‌زند. فیلمی که علاوه بر توضیحی که در ادامه ارائه خواهیم داد، توسط عنوانش به آپاراتوس سینمایی اشاره داشته و بستر لازم را برای تمهیدات دیگر موجود در فیلم فراهم می‌نماید.

او در یکی از صحنه‌های جذاب فیلم (نبرد مسلحانه‌ی دو گروه درون شهر)،به عنوان تصویربردار حاضر شده و سعی دارد توانایی‌هایش را به دختر مورد علاقه‌اش با ضبط آن رویداد اثبات نماید. حین رویدادهای آن صحنه، باستر کیتون در موقعیتی قرار می‌گیرد( کیتون به عنوان بازیگر) که ناچار است برای نجات جان خویش و عقب نماندن از رویدادهای در حال وقوع، از روی سقف ساختمانی و به جایگاهی متحرک به پایین بیاید و در عین حال جلوه‌ای از یک حرکت کرین رو به پایین را خلق نماید. ما آن تصویر را نمی‌بینیم اما به خوبی می‌توان دریافت که باستر کیتون (به عنوان فیلمساز) به این قابلیت سینمایی آگاه بوده و به این منظور آن را به کار گرفته است.

در شرلوک جونیور به زیبایی به تدوین به عنوان یکی از ویژگی‌های مهم سینما اشاره می‌نماید. تدوین به فیلمساز توانایی در کنار هم قرار دادنِ تصاویری از زمان و مکان‌های مختلف را می‌دهد که به نوعی تأکید بر ورای مکان و زمان بودن این هنر دارد.

باستر کیتون در این فیلم و در صحنه‌ی مورد بحث، نه تنها به جنبه‌ی توهم‌آور و فرآیند دوختگی با تصاویر، بلکه همزمان با ورود به آن‌ها بر امکان فاصله گرفتن از چنین توهمی تأکید می‌نماید. باستر کیتون وقتی وارد فیلم می‌شود به تصور وجود یک پیوستگی زمانی و مکانی مشابه با دنیای واقع با هر برش به مکان و فضای دیگر همچون تلقی گانینگ از راه‌آهن و قطار به عنوان عاملی در همسان‌سازیِ فضایی و زمانی، بر این ویژگی منحصر به فرد سینما تأکید دارد.

در یک پلان او جلوی در خانه ایستاده و می‌خواهد از پله‌ها پایین برود، غافل از آنکه فیلم (دنیایی که او در آن وارد شده است) به مکانی دیگر می‌رود. باستر کیتون نیز همزمان وقتی پای خود را برای قدم برداشتن بالا آورده به مکانی دیگر انتقال داده شده و به زمین می‌خورد.

در ادامه او قصد دارد بنشیند که برای بار دیگر به میان خایابتی شلوغ که ماشین‌ها در آن درحال رفت و آمدند پرتاب می‌شود و سپس برای بار دیگر به لبه‌ی پرتگاهی می‌رود که خطر سقوط او را تهدید می‌نماید.

در مردِ فیلمبردار و در صحنه‌ی مربوط به قایق، وی به خوبی و با استفاده از یک اتفاق (کشیده شدن تصادفیِ قایق او توسط قایقی دیگر) یکی از حرکت‌های زیبای سینمایی یعنی سوژه متحرک و دوربین متحرک را رقم می‌زند. دوربین در حرکتی تراکینگی به عقب قایق مورد نظر،حامل دختر و شخص دیگر را ضبط می‌نماید.

در انتهای فیلم و بعد نجاتِ دختر مورد علاقه‌اش از خطر غرق شدن، در پلانی در انتهای کادر و با ناامیدی به تصویر دور شدن دختر با شخصی دیگر می‌نگرد، در حالیکه دستیارش(میمون) در پیش‌زمینه‌ی تصویر او را در کادر قرار داده و فیلم می‌گیرد.

یکی از مهمترین مباحث در سینما، مسئله‌ی دوخته شدن و طبیعی‌سازیِ سینمایی است که از دیرباز و بخصوص با توجه به آرای برتولت برشت اهمیت بسزایی یافت. در فرآیند طبیعی سازی و به دنبال آن دوخنتی، مخاطب/بیننده به درون آپارتوس سینمایی دوخته می‌شود.

این اتفاق با هر چه طبیعی ارائه دادنِ آنچه که بر پرده روی می‌دهد، شکل می‌گیرد. یکی از مؤثرترین تمهیدات در هر چه بهتر دوختن بیننده با تصاویر ودیجسیس فیلم، استفاده از تدوین تداومی است که سعی در پوشاندن و جلوگیری از توجه و آگاهی بیننده با امکانات و آپارتوس سینمایی دارد.

برشت با ارائه‌ی نظریه‌ فاصله‌گذاری سینمایی بدین امر توجه نمود که مخاطب نمی‌بایست همچون موجودی منفعل در فرآیند نمایش فیلم یا تماشای یک نمایش، باقی بماند. فاصله‌گذاری امکانی است که مخاطب را از آن دنیای ساخته شده توسط سازنده‌اش بیرون آورده و به مخاطب یادآوری نماید که آنچه وی می‌بیند توهمی بیش نیست. جلوه‌های بسیاری از این امر را می‌توان به انحاو مختلف در فیلم‌های متفاوتی یافت که سعی در بیدار کردنِ مخاطب و دعوت از او برای کند و کاو در سینما و امکاناتش دارند.

کیتون در "شرلوک جونیور" به زیبایی به این امر می‌پردازد. او به عنوان اُپراتور سینما هنگام نمایش فیلم روی یک صنلی به خواب می‌رود و خودِ دیگرش( اشاره‌ای تلویحی به مبحث موناد هوسرل- خود استعلایی از فرآیند تشابه و همدردی به خودهای استعلایی دیگر آگاهی می‌یابد) به سمت پرده‌ی سینما رفته و وارد آن می‌شود.

در این فیلم باستر کیتون مرز واقعیت، خیال و امر بازنمایی شده را می‌شکند و مخاطب را با فرآیند کارِ آپاراتوس سینمایی آشنا کرده و میان‌شان فاصله‌ای قرار می‌دهد. در ادامه همچنین با ایجاد رابطه‌‌ای روانی میان او و بازنمایی‌ای دیگر از تصویر روی پرده که سعی می‌کند مراحل اقداماتِ کاراکترِ درون فیلم را بازنمایی نماید. مفهومی مشابه تمهید تکنیکی قاب درون قاب یا قاب-داستان را به نمایش گذاشته و از این طریق دید فراخِ خود بر سینما و آنچه که بعد او به شکلی گسترده‌تر بدان پرداخته شد را اثبات ‌نماید.

در حقیقت باستر کیتون نشان می‌دهد که همچون چهره‌ی بی‌تفاوتش-که نسبت به وقایع پیش آمده برایش، نوعی حس بی‌خیالی و راحتی را به محاطب انتقال می‌دهد و در بدترین لحظات بیننده شاید دچار چالشی برآمده از تعلیق شود اما هرگز به لحاظ روحی تحت فشار قرار نمی‌گیرد- نسبت به امکانات سینمایی نیز بی‌تفاوت بوده اما بصورتی سهل‌الوصول و مؤثر بدان‌ها ارجاع داده و به همچنین به فعلیت بکشاند.
نویسنده مصطفی خانی‌پور (تحریریه ماجرا)

مروری بر سینمای باستر کیتون

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.