فکر می‌کنم هیچ نوشته‌ای راجع به قاعده‌ی بازی (۱۹۳۹) اثر ژان رنوار حق این شاهکار هنری را ادا نمی‌کند. این اثر هنری را فقط می‌شود دید و سکوت کرد؛ چون نوشتن از آن بسیار مخاطره‌آمیز است و یک یادداشت در معرفی‌اش ممکن است جفایی در حق جایگاه بی‌منازع قاعده‌ی بازی باشد.

با این وجود نمی‌توانیم از سینمای هنری حرف بزنیم یا بنویسیم و از قاعده‌ی بازی چشم بپوشیم.

قاعده‌ی بازی، قاعده‌ی سینماست.

قاعده‌ی بازی را بشناسیم

برای کسانی‌ که فیلم را ندیده‌اند، باید گفت که قاعده‌ی بازی شش دوره-یعنی شصت سال- جزو ده فیلم برتر ماهنامه‌ی معتبر «سایت اند ساوند» بوده است؛ سه دوره انتخاب دوم و تا سال ۲۰۱۲ حتماً از انتخاب‌های سوم یا چهارم منتقدان بود.

قاعده‌ی بازی اثر ژان رنوار یکی از فیلم‌های پایه‌ای تاریخ سینماست که از قضا با وجود سادگی در اجرا یکی از پیچیده‌ترین داستان‌های سینمای هنری را تعریف می‌کند و گاه از نقد و پی‌جویی می‌گریزد.

فیلم داستان ساده‌ای دارد: خلبانی اقیانوس اطلس را تک‌نفره طی و رکوردی جدید در تاریخ هوانوردی ثبت می‌کند، فقط به این خاطر که از زنی اشراف‌زاده دل‌ربایی کند. در میان انبوه استقبال‌کنندگان و غوغای رسانه‌ها، زن به پیشوازش نمی‌آید… .

خب! قرار نیست داستان را شرح کنیم. چون فیلم برای دیدن است، نه تعریف کردن… .

همین‌قدر بدانیم که فیلم چه در سیاق فیلمسازی و چه در محتوای عجیب و کم‌نظیرش شبکه‌ای گسترده از مضامین را در روایتش به توازنی بی‌همتا تبدیل کرده است.

نمایش قاعده‌ی بازی را در زمان ساختش به خاطر مضمون انتقادی و هجو تکان‌دهنده‌اش-که طبقه‌ی ممتاز فرانسه‌ی آن زمان را نشانه رفته بود-ممنوع کردند و دو سال بعد که آلمان نازی فرانسه را اشغال کرد، کپی‌های فیلم و حتی نگاتیوهایش نابود شد.

فیلم به حال جامعه، مضر تشخیص داده شده بود. سالیانی بعد ژان رنوار چند کپی معیوب از فیلمش را یافت و مرمت کرد و نمایش داد و فیلم چنان تحسین شد که زیر و زبرکنندگی‌اش، همه‌ی هنرشناسان را مجاب کرد که تاریخ سینمای هنری بدون قاعده‌ی بازی حتماً تکه‌ای گمشده از یک پازل را کم می‌داشت.

ژان رنوار

ژان رنوار از بزرگان سینمای فرانسه و پیشاهنگان مکتب رئالیسم شاعرانه است. فرزند دلبند «پی‌یر آگوست رنوار» -که از مهم‌ترین نقاشان خیزش انقلابی امپرسیونیست بود- در کودکی یکی از مدل‌های نقاشی‌های پدرش بود.

ژان رنوار یک سالی پیش از تولد سینما به دنیا آمد؛ آن‌هم در مهد سینما، جایی که هنری جدید پا در میان دیگر هنرها می‌نهاد. این‌گونه بود که تولد نابغه‌ی این هنر تازه‌پا، کم و بیش با زایش هنر سینما قرین بود:

هنری که از تمامی قالب‌های هنری وام می‌گرفت، آرام آرام زبان باز می‌کرد و دستورهایی برای این کشف نوین وضع می‌شد.

در آن زمان روی پرده‌ی نقره‌ای قاعده‌های نقاشانه باید جایی را برای برش سینمایی باز می‌کردند.

قاعده‌ی سینما

قواعد درام‌پردازی در نمایش صحنه‌ای، دیگر در نمای باز به کار داستان‌پردازان نمی‌آمد و می‌دانیم که در تاریخ تکوین سینما، در ابتدا همه‌‌ی اتفاقات در تابلوهای متحرکی رخ می‌دادند که جدا از هم فیلمبرداری شده و بعد به هم متصل می‌شدند.

نمای بسته و مدیوم و حرکت‌های دوربین را «دیوید وارک گریفیث» آمریکایی کشف کرد و به جهان سینمای هنری آموزاند.

بدین ترتیب فرانسویان سینما را اختراع کردند. ولی آمریکایی‌ها آن را آفریدند. این گزاره را این‌گونه هم می‌شود بیان کرد که سینما به مفهوم تصویر متحرک در فرانسه متولد شد. ولی در آمریکا بود که زبان باز کرد و تبدیل به بیان هنری شد.

تا پیش از گریفیث عرض تابلوهای متحرک بیش از عمق اهمیت داشت. تماشای انبوه فیلم‌های داستانی فراموش شده در بدو پیدایش سینماتوگراف، پژوهشگران را به این نتیجه می‌رسانَد که حتی پس از بنیان گذاشتن قواعد دستوری، فیلم‌های بسیاری از نوابغ سینما مانند «چارلی چاپلین» در آمریکا و بزرگان سینمای صامت در آلمان و فرانسه هنوز با احتیاط، عمق صحنه را به کار می‌بردند و سینما در استفاده از نمای نزدیک ملاحظه‌آمیز بود.

انقلاب گریفیث بر حسب سوژه‌ی انسانی شامل خلق اندازه‌ی نماها-از نمای باز تا نمای بسته- و انواع حرکت‌های دوربین و انشاء آن به دیگر سینماگران بود. این کشف خیلی به درد سینماگران خورد. چرا که هنر، نمایش احساسات است و هنر سینما بدون قاعده‌های خودبنیاد، از دیگر هنرها تمایز نمی‌یافت.

ترکیب قاعده‌های پیشنهادی گریفیث برای تصویر متحرک با دیگر هنرها، مانند موسیقی و معماری و تئاتر، معجونی آفرید که همگان را متقاعد کرد که می‌توانند با خیال راحت میلاد سینما را به مثابه فرم جدیدی از هنر که واجد ارزش‌های زیبایی‌شناسانه و متعالی‌ست به رسمیت بشناسند.

کارگردانی ژان رنوار

سبک خاص ژان رنوار را می‌توان با مطالعه روی هنر نمایش‌گری دیرپای فرانسه، شاعرانگی خاص نقاشی‌های پدرش و تخیل سینمایی «ژرژ ملی‌یس» فهم کرد.

قاعده‌ی بازی، فیلمِ نماهای باز است و خیلی به سوژه‌هایش نزدیک نمی‌شود و کارگردان در نمایش نمای بسته از بازیگران خسیس است.

فیلم پر است از نماهای باز؛ تابلوهایی که به بازیگران این اجازه را می‌دهد تا آن‌ها در عمق و عرض تصویر بداهه‌پردازی کنند. گاه نمایشگری‌ فیلم به سنت‌های تئاتر کمدی پرتحرک «فارس» نزدیک می‌شود و سپس با برش به نماهای بسته، پایبندی خود را به قواعد گریفیث نشان می‌دهد.

برای مثال در سکانس‌هایی ‌که پرسوناژ‌ها از سوئیت‌هایشان به راهرو هجوم می‌آورند دوربین ثابت است و نماها باز و تنها حرکات بازیگران است که نماها را جان‌بخشی می‌کند که به نظر ادای دینی به سینمای صامت، به خصوص در سال‌های ابتدایی آن است.

همچنین در قاعده‌ی بازی، فیلمساز خیلی اهل جنباندن دوربین نیست مگر به ضرورت هنجارهای تعریف داستان.

برای مثال در پرده‌ی نخست، وقتی خلبان شکست‌خورده در عشق بعد از مدت‌ها معشوقه‌ی سابقش را در قصر می‌بیند، دوربین از نمای متوسطِ زن اشراف‌منش، با حرکت «تراک»، ستونی را در پیش‌زمینه دور می‌زند و نما به اندازه‌ی مدیوم لانگ‌‌شات ختم می‌شود. حالا کریستین در پیش‌زمینه است و خلبان در پس‌‌زمینه از در بزرگ قصر وارد می‌شود؛ در حالی‌که بیرونِ در بارانی شدید می‌بارد و مانند یک پیش‌آگهی سرنوشت دردبار شخصیت بی‌طبقه‌ی داستان را پیش‌گویی می‌کند. همین باران‌ در بخش‌هایی از فیلم مثل یک موتیف عمل می‌کند: تداولی که معمولاً در سینما یک کارکرد بصری مؤثر است

ارزش‌های سینمایی قاعده‌ی بازی تمام‌نشدنی است: در یکی از سکانس‌ها در قصر، زمانی که هنوز میهمانی و ‌نمایش تمام نشده، مباشر خیانت‌دیده به دنبال فاسق همسرش می‌دود تا او را بکشد. در این‌جا نماهای باز گاهی از تعادل خارج می‌شوند و بلافاصله این عدم موازنه به یمن نماهای بسته و میزانسن‌های بی‌نقص و تدوین درجه یک ، به هم‌ترازی کم‌نظیری دست پیدا می‌کند.

تجربه‌های پر و پیمان مقدماتی سینمای صامت به همراه دستاوردهای بی‌‌مانند سینماگران در سال‌های بعد، در قاعده‌ی بازی به تکامل می‌رسند و راهگشای فرم در دوره‌های بعدی می‌شوند. برای همین است که فیلم قاعده‌ی بازی ، نقش ‌وجدان سینما را بازی می‌کند.

به عبارت دیگر قاعده‌ی بازی، نقطه‌ی ثقل بین سینمای صامت اولیه و دوره‌های بعدی تاریخ سینماست

دوگانه‌های قاعده‌ی بازی

همچنین فیلم سرشار از منزلت دیداری است. خدمتکاران در طبقه‌ی پایین قصر شام می‌خورند و کارفرمایان در طبقه‌ی بالا به نمایش و مسخره‌بازی و رقص و عیش و نوش مشغول‌اند. ایجاد چنین جغرافیایی نه تنها تصویری دقیق از معماری قصر به‌دست می‌دهد، بلکه جایگاه طبقاتی شخصیت‌های داستان را با باریک‌بینی ترسیم می‌کند.

همین نشانه‌گذاری سبب می‌شود تا وقتی خدمتکاران به طبقه‌ی بالا می‌روند، مضحکه‌ای تمام‌عیار بین نجبا و نوکران فراهم آید و باعث شود تا حال و هوای روایت ژان رنوار به فرم نمایشی کمدی وفادار بماند و در هم‌آمیختن نوکرها و اربابان صحنه‌های معنادار و تفسیرپذیری را خلق کند.

پس از این سکانس شخصیت‌ها به آنی رنگ عوض می‌کنند: دشمنان به دوستان تبدیل می‌شوند و عشق‌ها با نفرت، و بیزاری‌ها با همدمی تاخت زده می‌شود و جایگاه روابط با سرعتی اعجاب‌انگیز چنان جا‌به‌جا می‌شود که ما را جز به سستی و بی‌مایگی آدمیان ارجاع نمی‌دهد؛ زوال اخلاقی فقط خاصِ طبقه‌ی ممتاز نیست. در چنین داستان تلخی همه بی‌اصولند.

در فیلم قاعده‌ی بازی یکی از هولناک‌ترین سکانس‌های همه‌ی دورانْ صحنه‌ی شکار خرگوش است.

پس از این‌که اعیان شبی را در قصر به سر می‌آورند، رسمی دیرین را به جای می‌آورند و با تفنگ‌های شکاری به ملک وسیع مالک کاخ می‌روند. مباشر فرومایه‌ی ارباب، دستیارانش را به صف می‌کند تا با ایجاد سر-و-صدا خرگوش‌ها را از میان درخت‌زارها و بوته‌ها فراری دهند تا در تیررس بزرگ‌زادگان قرار گیرند.

خرگوش‌های بی‌پناه به سرعت کشته می‌شوند و در این‌جا فیلمساز از نماهای مدیوم‌شات استفاده می‌کند که به تأثیری به شدت گیرا و کارا می‌انجامد. قدرت گلوله چنان زیاد است که خرگوش‌های پرشتاب را درجا متوقف و بی‌جان می‌کند.

پرداخت این سکانس به‌گونه‌ای انجام شده که تأثیری عمیق بر بیننده بگذارد؛ همان‌گونه که فیلمساز روس «سرگئی آیزنشتاین» در فیلم مهم «رزمناو پوتمکین»(۱۹۲۵) و در صحنه‌ی تکان‌دهنده‌ی «پلکان اودسا» با فعل و انفعال متد تدوین‌اش به چنین پیامدی دست یافت.

نتیجه‌ی منطقی سکانس صید خرگوش را در صحنه‌ی پایانی فیلم می‌شود وارسی کرد: همان لحظه‌‌ی خطیری که مباشر بدسرشت، خلبان عاشق را با تفنگ شکاری بی‌حرکت می‌کند. خرگوش بی‌پناه شکار شده است و صاحب ملک، غمگنانه مرگ او را تصادفی دردناک اعلام می‌کند و کمدی سیاه پایان می‌یابد. قاعده‌ی بازی این است: واقعیت را فرودستان رقم می‌‌زنند و حقیقت را فرادستان تعیین می‌کنند.

نویسنده: آرمان ریاحی (تحریریه ماجرا)

نگاهی تازه به فیلم قاعده بازی ژان رنوار

آرمان ریاحی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.