پیش درآمد

سینمای ایران در دهه‌های مختلف تاریخ حیات خود تاکنون، شاهد حضور و غیاب طیف متنوعی از فیلمسازان بوده است. چنانچه دو بازه پیش و پس از وقوع انقلاب اسلامی را معیاری بر تقسیم بندی محتوا و شاکله سینمای ایران بپذیریم، در سینمای پس از انقلاب تقسیم‌بندی‌های متنوع‌تر و متفاوت‌تری در خصوص فیلم‌ها، با توجه به حوزه‌ی تألیف و کارگردانی نسبت به سینمای قبل از انقلاب وجود دارد. سوبسید، محدودیت‌های دو دهه‌ی نخست پس از انقلاب در توزیع امکانات حیاتی فیلمسازی به کارگردان‌ها، وجود اینترنت، تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی و حضور نسل‌های جدید به موازات انقلاب دیجیتال و نیز، نگرش جشنواره‌محور همگی در تنوع ظهور، دوام و غیاب انواع فیلمسازان در عرصه‌ی فیلم بلند تاثیرات مستقیم و جانبی داشته و دارند. در این میان، ماندگاری با آن دسته از فیلم‌هایی بوده که سازندگان آن‌ها، جدای از هر گونه تأثیرپذیری از مؤلفه‌‌های یاد شده، زبان سینما را روان‌تر و در شکل درستش به کار برده باشند و فیلم‌هایشان ممهور به مهر تاریخ مصرف نشده باشد و بشود درباره زیبایی‌شناسی فیلم از منظر کارگردانی و فیلمنامه گفتگو کرد. این دسته از فیلمسازان، فیلم خود را در هر ژانر و با هر محتوای فکری و مفهومی ساخته باشند، در یک نتیجه مشترکند؛ مخاطبان سینما، بدون هیچ فیلتر و لکنت زبان، به تماشای آن‌ها خواهند نشست.

نگاه نو

بهنام بهزادی یکی از کارگردان‌‌های شناخته‌شده‌ی سینمای ایران است که علیرغم تعداد اندک فیلم‌های بلندی که ساخته، به دلیل روایت داستان‌هایی با تمرکز بر احساسات و عواطف انسانی در بستر مسائل روز اجتماعی، توانسته تا جای خود را به عنوان یک کارگردان مؤلف در هنر-صنعت سینمای ایران ثابت کند. بهزادی فعالیت هنری خود را از نوجوانی و با فعالیت‌های نمایشی و عکاسی آغاز و با ساخت فیلم‌های کوتاه ادامه داد و پس از گذراندن رشته فیلمسازی در دانشکده صدا و سیما به صورت حرفه‌ای به فیلمسازی پرداخت. کارنامه‌ی بهنام بهزادی با ساخت بیش از بیست فیلم کوتاه، مستند و تلویزیونی و سپس کارگردانی چهار فیلم بلند سینمایی، ترکیبی از تجربه‌های ناب سینمایی است که به شکلی کاملا حرفه‌ای و برای ارتباط با طیف وسیع مخاطب ساخته شده‌اند.

در واقع فیلم‌های بلند بهزادی علیرغم برخورداری از وجوه زیبایی‌شناسی هنر سینما و تلاش برای یافتن بیان شخصی، برای مخاطب عام نیز به راحتی قابل تماشا و تعقیب کردن هستند. بهزادی به سبب هوشمندی و فهم درست از دیالکتیک سینما و تجربه با ارزش سالها تدریس کارگردانی سینما، به خوبی از زبان و امکانات سینما برای تعریف بدون لکنت داستانی متناسب با مفاهیم و دغدغه‌های فکری شخصی و در عین حال جهان شمول و یا در مقیاس دیگرش، جامعه شمول استفاده کرده است. تفاوت او با برخی دیگر از کارگردانان سینمای ایران که صرفا به دنبال زبان و بیان شخصی خود در سینما بوده و جذابیت سینما برای مخاطبان را در درجه بعدی اهمیت قرار می‌دهند، به خوبی از ارزش یک روایت جذاب و دراماتیک برای بالابردن سطح فیلمهای خود استفاده نموده و فیلم به فیلم نگره شخصی خود را از دل داستان و شخصیتهای فیلمها به ذهن مخاطبان بازتابانده است.

فقط تنها دوبار زندگی می‌کنیم؟

اولین فیلم بهنام بهزادی تنها دو بار زندگی می‌کنیم محصول ۱۳۸۶ است و اگرچه در بخش مهمان جشنواره فجر شرکت داده شد اما حضور آن در جشنواره ‌های جهانی به شناخته شدن بهزادی به عنوان یک فیلمساز خوش‌آتیه کمک شایانی کرد. این فیلم برنده‌ی جوایز بهترین بازیگر مرد و زن از جشنواره سینه فن هند برنده‌ی جایزه‌ی بهترین فیلمنامه‌ی انجمن نویسندگان و منتقدان سینمای ایران، برنده‌ی جوایز الحمرا و نتپک از جشنواره سینه دل سور گراندای اسپانیا و همچنین نامزد هوگوی طلایی بهترین فیلم جشنواره فیلم شیکاگو، نامزد بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر مرد جوایز اسکرین آسیا پاسیفیک و نامزد بهترین فیلم در جشنواره فیلمهای معاصر مکزیکو سیتی شد.

زبان سینمایی بهزادی در این اثر خاص سینمای ایران، نوعی دیگر از فیلم‌های به اصطلاح جشنواره‌ای را نوید داد. حضور یک بازیگر هرچند ناشناخته برای مخاطبان ایرانی، به کارگیری فضایی رئالیستی و تا حدی تیره از جامعه‌ی شهری و غبارگرفته با ته‌مایه‌هایی متاثر از اعتراض‌های سیاسی و اجتماعی و نیز استفاده‌ی هوشمندانه و جذاب از ریتم و تدوین، بیان سینمایی ویژه‌ای را در تنها دوبار زندگی می‌کنیم به مخاطب ارائه می‌کند.

داستان فیلم پیرامون یک راننده مینی بوس با بازی خوب علیرضا آقاخانی می‌گذرد که تصمیم می‌گیرد در فرصتی چند روزه، کارهایی را که همیشه حسرت‌شان را داشته انجام دهد و در روز تولدش از دنیا برود؛ بهزادی در این فیلم تا حد زیادی موفق می‌شود علیرغم شکستن کلیشه‌های داستان‌گویی در ذهن مخاطب، او را به فضای ذهنی شخصیت اصلی نزدیک کند؛ استفاده از کات‌های پرشی و روایت غیرخطی انتخاب‌های دور از ذهنی برای کارگردانی اولین فیلم بلند سینمایی یک فیلمساز است اما بهزادی با بهره‌جویی حساب شده از چنین رویکردی، مخاطب را به شیوه‌ی خود با دردها و حسرت‌های تلنبار شده‌ی شخصیت سیامک همراه می‌کند و تنها دوبار زندگی می‌کنیم را فیلمی به یاد ماندنی در سینمای ایران می‌کند.

شکستن ظریف قاعده تصادف

یکی از آثار قابل توجه بهزادی فیلم قاعده تصادف (۱۳۹۱) است. این درام پرشور به پیچیدگی‌های روابط و چالش‌هایی که افراد در جامعه ایران معاصر با آن روبه‌رو هستند، می‌پردازد. داستان قاعده تصادف درباره گروهی تئاتری متشکل از چند پسر و دختر است که آخرین تمرینات خود را انجام می‌دهند تا برای یک اجرا در خارج از کشور آماده شوند. اما پدرِ یکی از اعضای گروه به هر شکل نمی‌خواهد دخترش همراه گروه به خارج برود. قاعده تصادف بیش از فیلم نخست بهزادی چه در ایران و چه در جهان شناخته شد. قاعده تصادف جایزه‌ی ویژه‌ی هیئت داوران را از جشنواره‌های مانهایم هایدلبرگ آلمان و جشنواره فیلم توکیو به دست آورد و در جشنواره‌های سه قاره (نانت)فرانسه و جشنواره بین‌المللی فیلم فجر جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را به‌دست آورد. این جایزه در کنار سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و بهترین فیلم بخش بین‌الملل و سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه از بخش ملی سی و یکمین دوره جشنواره فیلم فجر، جایگاه بهزادی را به عنوان یک سینماگر با هوش و خلاق در سینمای ایران تثبیت کرد. قاعده تصادف با ساخت مبتنی بر سکانس پلان‌های طولانی در کنار باز‌ی‌های خوب و شخصیت‌پردازی‌های قابل درک برای طیف وسیع مخاطبان، به درستی و با موفقیت توانست میان فرم و بیان سینمایی شخصی و روایت مخاطب پسند پل بزند. بهزادی قاعده تصادف را در شرایط و زمانه‌ای ساخت که هنوز مهاجرت جوانان از کشور همچون ده سال بعد از آن یک بحران فراگیر نشده بود. این اثر به خوبی وضعیتی را که امروز به راحتی و در سطوح مختلف جامعه قابل لمس است، با زبانی پیشگویانه و سینمایی ترسیم نمود. مکانیسم فیلمسازی بهزادی در قاعده تصادف راه را برای ارتباط با طیف جدی‌تر علاقه مندان سینما و محافل سینمایی باز کرد تا فیلم بتواند دوام بیشتری در خاطرات و صفحات سینمایی داشته باشد.

دنیای پر از وارونگی

در سال ۱۳۹۴ بهزادی با فیلم وارونگی به شهرت بیشتری دست یافت. وارونگی به درد و رنج‌های زنی جوان به نام نیلوفر می‌پردازد که میان وظایف خانوادگی و آرزوهای شخصی خود درگیر است. وارونگی ترکیب زیبایی از محرک‌های اجتماعی و فرهنگی در کلان شهر پر از آلودگی تهران را زمینه‌ساز توجه عمیق به انتخاب‌های شخصی و انتظارات اجتماعی می‌کند و روایتی صادقانه از تصمیم گرفتن مستقل یک زن ایرانی معاصر برای خود را به مخاطبان ارائه می‌کند. فیلم در محافل مهم سینمایی جهان مورد توجه قرار گرفت. وارونگی در بخش نوعی نگاه جشنواره درجه الف کن حضور داشت و همچنین جایزه‌‌ی بهترین فیلم را در جشنواره مِدفیلم ایتالیا و جایزه بهترین فیلم و بهترین فیلمنامه را از جشنواره فیلم جیپور هند دریافت کرد و برنده جایزه بهترین فیلم از جشنواره فیلم‌های ایرانی در زوریخ سوییس شد. روایت روان فیلمساز از زندگی نیلوفر با بازی سحر دولتشاهی و بحران استقلال این دختر جوان ازدواج نکرده در خانواده‌ای که تکلیف بقیه‌ی اعضایش روشن است به یاد ماندنی است. دیگر اعضای بزرگتر خانواده نیلوفر برای او تصمیم می‌گیرند. این مسئله برای طیف وسیعی از مخاطبان زن، به خصوص در طبقه‌ی شهرنشین ایرانی قابل درک و همذات پنداری است. وارونگی علیرغم درک‌شوندگی و زبان سینمایی پویا، آنچنان که باید توسط مخاطب ایرانی دیده نمی‌شود. دلیل این مسئله را شاید بتوان در کم‌نوسان بودن زندگی نیلوفر دانست که به دختران بسیاری از سرزمین خود شبیه است. کسانی که فرصت اوج و پرواز به آنها داده نمی‌شود. بهزادی در وارونگی نشان داد که سرنوشت نسل جوان ایرانی مسئله او به عنوان یک فیلمساز اجتماعی است.

من می‌ترسم، شما چطور؟

آخرین فیلم ساخته شده بهزادی، من می‌ترسم، که در ۱۳۹۷و در بخش سودای سیمرغ جشنواره سی و هشتم فجر حضور داشت، روایتی از دردهای مبتلا به نسلی است که در مرز عبور از جوانی و سر خوشی است. من می‌ترسم روایت مردی به نام بهمن است که پیشتر و به دلایل سیاسی، به زندان افتاده و حالا احساس می‌کند کسی دائم او را تعقیب می‌کند. کار و زندگی بهمن زیر سایه این ترس همیشگی طبق روال پیش نمی‌رود و به اصطلاح بد می‌آورد. در این میان مهاجرت نسیم دوست بهمن او را در موقعیتی بحرانی قرار می‌دهد.

من می‌ترسم بازی درخشانی از ستاره پسیانی دارد. پسیانی همراه با الناز شاکردوست به خاطر بازی در این فیلم نامزد نقش اول و مکمل زن در جشنواره سی و هشتم شدند. اتفاقی که برای فیلمنامه این فیلم نیز افتاد. بهزادی با نماهای نسبتاً طولانی و در مواقعی سکانس-پلان و نیز استفاده از نماهای هوایی تلاش کرد تا به ترس و بحران گریبانگیر شخصیت اصلی فیلمش به زبان سینما نزدیک شود. من می‌ترسم به رغم تمام زحمات بهزادی نتوانست موفقیت‌های اثری همچون قاعده تصادف را تکرار کند اما تلاش فیلمساز برای روایتی قابل ارائه و بدون لکنت از وضعیتی بغرنج که یک زندانی سیاسی سابق درگیر آن شده ستودنی است.

به زعم نگارنده من می‌ترسم شاید یک دهه زودتر پا به سینمای ایران گذاشت. چنانچه فرصت و فضای مناسب‌تری برای ساخت و پرداخت هنرمندانه توأم با آزادی بیان از شرایط سخت و بسته‌ی اجتماعی دوران فعلی فراهم شود، من می‌ترسم نیز بتواند با مخاطبان فراوانی ارتباط برقرار نماید.

زندگی ادامه دارد

رویکرد کلی فیلم‌های بهزادی جامعه جوان است. او به مسائل پیرامون شخصیت‌های ریز و درشت فیلم‌هایش از زوایایی نگاه می کند که به راحتی بتواند طرح مسئله کند و مخاطب را در تصمیم‌گیری‌های شخصیت‌ها همراه کند. او همچنین با نقاط ضعف شخصیت‌ها برخوردی پذیرنده دارد و مخاطب می‌تواند مواجهه‌ای صادقانه با آدم‌هایی واقعی و نه صرفاً سینمایی داشته باشد.

شاید تنها نقطه ضعف سینمای بهنام بهزادی تعداد کم فیلم‌های او، با توجه به نگاه و تجربه‌ی او در امر زیبایی‌شناسی سینما و روایت باشد. او کارگردانی مؤلف است که می تواند نگاهی نو را با فیلم‌های خود به سینمای ایران و جهان اضافه کند و فاصله‌های چند ساله‌ی میان فیلم‌هایش برای مخاطبان جدی سینما پذیرفتنی نیست.

نویسنده: جواد صفوی(تحریریه ماجرا)

نگاهی به کارنامه سینمایی بهنام بهزادی

جواد صفوی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.