«وودی آلن» بارها گفته که زندگی وحشت‌آور و بی‌رحم است. او هرگز به مقوله‌ی زیستن خوش‌بین نبوده است. او یک بار در مصاحبه‌ای گفت:«زندگی یک تجربه‌ی بی‌معنای کابوس‌وار و دردناک و ظالمانه است» و در جایی دیگر گفت:«همین الان که من با شما صحبت می‌کنم کسانی هستند که می‌خواهند بیرون از خانه‌ام فرزندان مرا از بین ببرند.»

حرف ترسناکی است: همین‌که اشباحی در کمین‌اند تا بدون آن‌که تو را بشناسند شکارت کنند، کافی‌ست تا دریابی گذر از زندگی واقعی تا حیات هنری تا چه اندازه می‌تواند تلاطم‌آمیز و پرمخاطره باشد؛ چرا که در هنرهای نمایشی-اعم از سینما و تئاتر و سریال‌های تلویزیونی-چه آن‌ها که از وقایع مستند وام گرفته‌اند و چه آن دسته که آثار تخیلی محسوب می‌شوند، این معبر هول‌انگیز را طی کرده‌اند تا واهمه‌های ما را به خودمان نشان دهند.

در این یادداشت به بررسی دو سریال «بچه گوزن»(Baby Reindeer) و سریال «دامر: هیولا-داستان جفری دامر» (Dahmer – Monster: (The Jeffrey Dahmer Story می‌پردازیم. این دو سریال با وجود تفاوت‌های ساختاری، از حیث بازنمایی چهره‌ی هولناک زوایای پنهان روان انسان با یکدیگر مشترک‌اند و جالب این که هر دو نیز بر اساس رویدادهای واقعی روایت شده‌اند.

(در این نوشته‌ی کوتاه مرز بین سریال‌ و سینما را عامدانه نادیده گرفته‌ام و آن‌ها را به اعتبار مضمون، ذیل هنرهای تصویری به یک چوب رانده‌ام.)

مینی‌سریال «بچه گوزن»(Baby Reindeer)

تجربه‌ی دیدن مینی‌سریال «بچه گوزن»(Baby Reindeer) -که اجرای آن‌را نتفلیکس به عهده داشت و پخش جهانی‌اش در همین سال جاری۲۰۲۴ انجام شد- از آن آزمون‌های دیداری است که نه یگانه است و نه بی‌نقص. ولی چون پشتوانه‌‌اش، زندگی واقعیِ نویسنده است، می‌شود آن‌ را ادامه‌ی ترس‌های راستین همه‌مان دانست.

مخاطبان آن‌قدر در زیست حقیقی‌مان از اشباح بیمار و مزاحمْ چنین تشویش‌هایی را دریافت و جذب کرده‌اند که با چنین روایت‌هایی به سادگی همذات می‌شوند و روان‌شان را با آن می‌پالایند.

سریال بچه گوزن داستان یک جوان کمدین بی‌استعداد است که گیر یک «تعقیب‌کننده» می‌افتد. این مرد جوان -که بارمن و باریستای یک کافه تریاست- تمایل بی‌حدی به نمایش‌های استندآپ دارد و در این راه تا مرز نابودی جسم و روان پیش می‌رود و این پرسش‌ها را برای مخاطب داستانش به‌جا می‌گذارد: آیا در زندگی مدرن برای موفق شدن باید سرحدات شخصیت خود را گم کنیم؟ آیا پیروزی در شغل مورد علاقه‌مان به قیمت این آزمایش‌های ویران‌کننده‌ می‌ارزد؟ داستان بچه گوزن، داستان همین پرسش‌هاست که به شکل گیج‌کننده‌ای پاسخی برایشان نمی‌یابیم.

مرد جوان ترکه‌ای و آسیب‌پذیر، به صورت کاملاً اتفاقی در بارِ محل کارش با زنی فربه آشنا می‌شود که مشتری هست و نیست. زن وانمود می‌کند که پول پرداخت نوشیدنی‌اش را ندارد و جوان با دلسوزی مبلغ سفارش زن را به عهده می‌گیرد. زن این لطف را به حساب محبت می‌گذارد و قصه‌ی پرماجرای بچه‌گوزن با یک بازی موش و گربه‌ی اعصاب‌خردکن و نابودگر آغاز می‌شود و قلمرو سرشتی و روانی مرد را به هم می‌ریزد؛ تا جایی‌ که مرد هم شغلش را از کف می‌دهد و هم در عشقش به نمایش‌های کمدی ناکام باقی می‌مانَد.

سازندگان این سریال برای مؤثر کردن داستان‌شان به فیزیک و اندام بازیگران توجه ویژه‌ای نشان داده‌اند. زنِ چاق قصه، بلافاصله جلب توجه می‌کند. سازندگان این اثر بدون اشاره‌ی کلامی به چاقی مفرط او مخاطب را به جنبه‌های نفسانی‌اش احاله می‌دهند: همان مزاج علیلی که باعث مرارت مرد جوانی می‌شود که لاغری بیش از اندازه‌ی او نیز خبر از روان‌رنجوری آزارنده‌اش می‌دهد. زنِ میانه‌سال تنومند مثل یک پازل عجیب، مرد جوان لاغر را پوشش می‌دهد. مرد به او حس ترحمی بیمارگونه دارد و زن او را مایملک خود می‌داند.

بدین‌ترتیب گاه جای قربانی و صیاد عوض می‌شود و شخصیت مرد گاه با زن تعقیب‌گر به برهم‌نمایی می‌انجامد و این رابطه‌ی گیج‌کننده با فرایندی پویا به مخاطب تسری می‌یابد: آیا ما نیز با ضخامت روان‌مان قادر خواهیم بود قربانی بگیریم؟

سریال در درونی کردن چنین وحشت عجیبی ناکامیاب نیست. بیماری‌های روحی متعلق به نوع بشر است و کسی نمی‌تواند مدعی باشد که در برابر آزارگری مایه‌کوبی شده است.

«دامر: هیولا-داستان جفری دامر» (Dahmer – Monster: (The Jeffrey Dahmer Story

در وجود هریک از ابناء بشر یک موجود تملک‌جو زوزه می‌کشد. این مایه‌ی فکری ما را به سریال «دامر: هیولا-داستان جفری دامر» (Dahmer – Monster: (The Jeffrey Dahmer Story ارجاع می‌دهد که کمپانی نتفلیکس آن‌را دو سالی پیش از سریال بچه گوزن تولید و عرضه کرده بود.

یادم می‌آید زمانی‌ که بچه دبیرستانی بودیم، فاجعه‌ای که در شهر گمنام «میلواکی» آمریکا رخ داد، جهان را از خوش‌بینی نسبی پس از جنگ سرد بیرون آورد: حالا جای غول‌های مهلکی را که کیان جهان را با سلاح اتمی تهدید می‌کردند، غول‌های کوچکی در همسایگی ما پر کرده بودند؛ در همین آپارتمان‌هایی که دیوارهای مشاع و کانال‌های تهویه‌ی مشترک دارند

«جفری دامر» جوان خوش‌سیمای بلوندی بود که هدف‌هایش را با لطایف‌الحیل به خانه‌اش می‌کشانْد، بیهوش‌شان می‌کرد و می‌کشت و با ترفندهای قصابانه بند از بندشان جدا می‌کرد و اجزای بدن‌شان را می‌پخت و می‌خورد و باقی اعضاء تن‌شان را با اسید سولفوریک مضمحل می‌کرد. وجود چنین موجود غریبی را چگونه می‌شود توضیح داد؟

همین چند سال پیش در همین ایران خودمان، پیرمردی با یاری همسرش طی چند سال فرزندان خود را سر برید و تکه‌تکه‌شان کرد و در پاکت‌های سیاه زباله در سطل‌های زباله پراکند و معدومشان کرد. او بعد از شناسایی و دستگیری برای اعمال جنایت‌بارش دلایلی اخلاقی داشت و محکم از کارش دفاع می‌کرد.

بیش‌تر جنایتکاران زنجیره‌ای برای اجرای کردار وحشت‌آفرینشان توجیه‌هایی مبهم و گنگ دارند. جفری دامر یکی از نمونه‌ای‌ترین شخصیت‌های ضد اجتماعی است که هیچ کینه‌ای از قربانیانش نداشت. او شخصیتی سربه‌زیر ، آرام و کم‌وبیش خجالتی بود و مثل زن تعقیب‌کننده‌ی سریال بچه گوزن، از منش هیجانی و کنش‌های پرجوش و خروش برکنار بود و با خونسردی نسبی کار خود را انجام می‌داد. ولی آن‌چه این‌دو را مشترک می‌کرد، حس تصاحب بود. در وجود اشخاص متملک، جهانی از انگیزه‌های اسرارآمیز نهفته که در ناخودآگاهشان لانه گزیده و محرک آنان برای پای‌ورزی در به چنگ آوردن چیزی‌ست که طلب می‌کنند.

در آئین‌های باستانی اقوامی که در مرحله‌ی شکارگری به‌سر می‌بردند، کشتن و خوردن حیوانات شکلی از قدرت گرفتن بود. در رسوم و منوال‌های شَمَنی، کشتن دشمن مترادف با تسخیر روح او و انتقال قدرت از جسم مرده‌ی متخاصم به پیکر و روان کُشنده است.

بازنمایی آزارگر و قربانی در دو سریال

در دوران مدرن خشونت در هر شکلی از تصرف به گره‌های جنسی وابسته است. با به‌وجود آمدن متدهای نوین روان‌کاوی در اواخر قرن نوزدهم میلادی، دانشمندان انواع بیماری‌های روان‌تنی، روان‌رنجوری و روان‌گسیختگی را به ناکامی‌های جنسی نسبت دادند و با رجوع به این رویکرد، می‌شود رفتار صیادان خشنی مانند جفری دامر و زن تعقیب‌گر سریال بچه گوزن را به عقده‌های عمیق جنسی‌شان مربوط دانست. دامر مانند تَرکه‌مرد سریال بچه گوزن جنسیتی مخدوش دارد که حدود و ثغورش بر اثر تأثیرهای محیطی ویران شده و زن فربه یک روان‌پریش متوهم است که رابطه‌اش با واقعیت بریده شده و‌ تدارکش برای تصاحب کمدین جوان جز به کاهندگی روحی مرد نمی‌انجامد. امتناع مرد از درآمیختگی جنسی با تعقیب‌گرش، بحران دراماتیک داستان را سر و شکل می‌دهد و کانون کشمکش‌های درام روان‌شناختی بچه گوزن را می‌سازد.

نه سریال بچه گوزن، طرح و توطئه‌‌ی یگانه‌ای دارد و نه سریال دامر: هیولا- داستان جفری دامر. سابقه‌ی این تکرار را می‌شود در تاریخ سینما پی گرفت. در مورد اول می‌شود به فیلم عالی «بیگانگان در ترن» اشاره کرد که «آلفرد هیچکاک» فیلمساز شهیر، در سال ۱۹۵۱ آن‌را ساخت. تعقیب‌گر این فیلم که نقشش را «رابرت واکر» به شایستگی ایفا کرد، یک جوان شوخ و شنگ و خوش‌مشرب است که با مهارت یک مار به‌دور قربانی‌هایش می‌پیچد. این بیمار روحی در یک قطار به صورت اتفاقی با یک تنیسور مشهور برخورد می‌کند و با او قراری یک‌طرفه می‌گذارد که زن بی‌وفای مرد ورزش‌کار را بکشد و در عوض تنیسور نامور می‌بایست پدر مستبد او را از پای دربیاورد. او بدون توافق این دوست تازه‌یابْ همسر سبُکسرش را می‌کشد و از این‌جا به بعد، تبدیل به تعقیب‌‌کننده‌ی آزارگرِ قهرمان ورزشی معروفی می‌شود که سوداهای بزرگی برای پیشرفت در ورزش و سیاست دارد.

ارزش‌های سینمایی این فیلم پرشمارند؛ ابتدای فیلم با حرکت دوربین روی ریل‌های قطار شروع می‌شود. ریل‌های موازی‌ای که به‌هم می‌رسند و با هم یکی می‌شوند و از هم دور : نشانه‌ای از برهم‌نمایی سرشت و سرنوشتِ صید و صیاد؟ هم‌گرایی قربانی با تعقیب‌گر فعال؟ فاجعه در اثر اتفاق محض؟

این همذات شدن در جایی به اوج می‌رسد که رابرت واکر به نقش تعقیب‌کننده، در تاریکی شب فارلی گرینجر را-در حالی‌که دارد وارد منزلش می‌شود-صدا می‌کند، پشت نرده‌ها می‌کشانَد و عینک زن مقتول را در دستش می‌گذارد. میله‌‌های آهنی حصار در این‌جا صورت‌بندی مادی زندان است. در میزانسن هیچکاک، مرد قاتل با جوان قربانی در ابتدا در دو سوی حصار آهنی هستند و وقتی ماشین پلیس سر می‌رسد، در یک سوی این میله‌ها قرار می‌گیرند: سرشت آنتاگونیست و پروتاگونیست با هم یکی شده است و هر دو بزرگوار، گناهکارند.

اگر سریال بچه گوزن لااقل یک مشابه سینمایی دارد، به ازای سریال دامر ده‌‌ها فیلم سینمایی را می‌شود مثال زد. ولی من به یکی بیش‌تر اشاره نمی‌کنم: «هانیبال لکتر» از ترسناک‌ترین کاراکترهای تاریخ سینما و لایق صفت آدم‌خوار کبیر است. این مخلوق مشترک تامس هریس نویسنده، جاناتان دمی کارگردان و آنتونی هاپکینز بازیگر، ریشه در اسطوره‌های مدرنی چون دراکولا دارد و انگار از کابوس‌های خود ما بیرون آمده و جسمانیت یافته است: همان روان‌پزشک بیماری که مراجعینش را می‌خورْد و انگار در چشمانش شبی ابدی منجمد شده بود.

اکران فیلم «سکوت بره‌ها»(۱۹۹۱) تقریباً شش ماهی پیش از ترکیدن بمب خبری جفری دامر اتفاق افتاد. حالا تماشاگران برای کاراکتر خیالی این فیلم پرفروش، مابه‌ازایی واقعی پیدا کرده بودند. فیلم سکوت بره‌ها برای کارگردان‌ها یک کلاس درس است. در یکی از سکانس‌های کلیدی، «کلاریس استارلینگ» برای آخرین دیدارش با هانیبال لکتر به ساختمان تحت حفاظت پلیس می‌شتابد تا شاید در این لحظه‌های خطیر بتواند اطلاعاتی از او بگیرد. دکتر لکتر او را در همین چند جلسه زیر درمان گرفته و حالا در جایی که گذشت هر ثانیه سرنوشت‌ساز است و کلاریس نیاز به رمزهایی برای شناسایی قاتل زنجیره‌ای دارد، او با مهابت چشمان و کلامش، زن جوان را از پشت میله‌ها روان‌کاوی می‌کند.

تأثیر این صحنه از حرکات اپتیکی بی‌همتای دوربین، تدوین و نماهای بسیار بسته از چهره‌ی بازیگران ریشه می‌گیرد. حرکت «زوم-این» در این صحنه به‌گونه‌ای انجام می‌پذیرد که در پایان روان‌کاوی فاصله‌ی میله‌ها برداشته می‌شود؛ دکتر لکتر با نگاه و کلام غریبش در کلاریس رسوخ می‌کند: حالا روان آدم‌خوار بیمار و زن پلیس در هم تابیده و همذات شده‌ است.

البته جفری دامر به قدر هانیبال لکتر باهوش و هیجان‌انگی نبود. شخصیت‌های ضد اجتماعی در زندگی واقعی به نحو رقت‌انگیزی کودن‌اند و اگر موفق به قتل‌های بسیار می‌شوند، به‌خاطر اهمال دستگاه قضا و ضابطین قانون است. این‌گونه بیماران اغلب از اختلال شخصیت مرزی و تکانشگری impulsivity رنج می‌برند.

این دو مینی‌سریال به لحاظ سبک و ریتم و اسلوب با هم تفاوت‌های بنیادین دارند. هرقدر دامر ضرباهنگی ملایم دارد و روایتش را به تأنی پیش می‌برَد، ریتم بچه گوزن ، تنش‌مند و سریع است و حرکات سیال دوربین به همراهی مونولوگ روایت‌گر بازیگر اصلی، دوستداران سینما را به‌یاد فیلم‌های گنگستری «مارتین اسکورسیزی» می‌اندازد. ایرادی که می‌شود به فیلمنامه‌ی بچه گوزن وارد کرد این است که درست در اوج کشمکش، بیننده را با یک فلش‌بک به گذشته‌ی کمدین جوان پرتاب می‌کند تا بدانیم دیگر بیماران روحی چه بر سر او آورده‌اند که این قضیه در نحوه‌ی روایت سکته ایجاد کرده است.

همچنین ما با کاراکتری مواجهیم که جهان اطراف او را به تباهی شخصیت و گم کردن جنسیتش کشانیده. در حالی‌که جفری دامر می‌خواهد جهان اطرافش را مثل خود کند و موفق هم می‌شود.

در انجیل لوقا آمده است که هنگامی که عیسی مسیح را مصلوب کردند، خورشید ساعاتی از تابیدن بازایستاد و کسوف کاملی حادث شد.

سازندگان مینی‌سریال دامر در پایان داستان تقلا می‌کنند تا با بهره‌جویی از الهیات مسیحی همچون غسل تعمید دامر، تدوین موازی با کسوف خورشید و هم‌زمان کردن کشته شدن دامر با اعدام یک قاتل سریالی دیگر، او را تطهیر کنند. این تمهیدات بار نمی‌دهد و به اطوار بیش‌تر شبیه است.

تأثیر اهتمام رئیس دادگاه -در این‌که حکم به نابودی مغز جفری دامر داد- به مراتب از نحوه‌ی کشته شدنش بیش‌تر است.

پیشامدهای داستانی از رخدادهای واقعی گذر می‌کنند و واهمه‌های ما تعین داستان‌های سینمایی‌اند. این بده‌بستان دردناک از رهگذر ذهن تاریک همان اشباحی گذر می‌کند که وودی آلن از آنان هراسیده و مشوش بود… .

نویسنده: شهره ریاحی(تحریریه ماجرا)

مقایسه‌ی تطبیقی دو مینی‌ سریال: بچه گوزن و دامر: هیولا- داستان جفری دامر

شهره ریاحی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.