قسمت آخر درانتهای شب به کارگردانی آیدا پناهنده جمعه ۲۹ تیر درفیلم‌نت منتشر شد و توانست بعد از مدت‌ها در بین سریا‌ل‌های شبکه خانگی نظر مخاطبان و منتقدان زیادی را جلب کند.

درانتهای شب اولین تجربه‌ی کارگردانی آیدا پناهنده در ساخت سریا‌ل محسوب می‌شود. او قبل از این با سه فیلم ناهید، اسرافیل و تی‌تی توانسته بود توانایی‌های خودش در زمینه‌ی کارگردانی را به رخ بکشد.

پناهنده مثل همیشه با وسواس زیاد بازیگرهایش را انتخاب کرده است. پارسا پیروز فر، هدی زین‌العابدین و علیرضا داودنژاد با هنرنمایی ماهرانه‌ی خودشان به صورت جداگانه از دلایل موفقیت سریا‌ل محسوب می‌شوند.

در انتهای شب درباره‌ی انسان ایرانی امروز است. منظور از امروز، نه مدرنیته که تاریخ پیچ‌درپیچ و عجیب همین سال‌هاست. این یک مفهوم لزوماً جهانی نیست که بتوان واژه‌ی مدرن را برای آن به کار برد. در انتهای شب مخاطب را با سؤالاتی مواجه می‌کند که هرروز در ذهن غلت می‌خورند و جوابی ندارند.

«برای برقراری رابطه باید صیغه بخونیم یا نه؟ برای صیغه خوندن بریم محضر؟ اگر آشنایی توی محضر ببیندمون چی؟ بچه باید با من زندگی کنه و تو آخر هفته‌ها بهش سر بزنی یا با تو باشه و من بهش سر بزنم؟ اگر عمه بفهمه که جدا شدم چی؟ آبرو چی؟ »

و به نظر می‌رسد ریشه‌ی تمام این سؤالات به یک سؤال اصلی برمی‌گردد و آن این است که گذشته را انتخاب کنم یا آینده؟

در میان سه زمان، گذشته، حال و آینده باید اشاره کرد، زمان حال تقریباً برای انسان ایرانی امروز بی‌معناست. برای غرق شدن در حال باید تمامی دغدغه‌ی آینده و خاطرات گذشته‌ای را -که بوی بهبود از اوضاع جهان می‌آمد ولی بهبودی حاصل نشد- به تاریخی دور از دسترس سپرد، اما این کار ممکن نیست. چرا که این تاریخ همواره در زندگی ما حضور دارد و زیست می‌شود.

اما سؤال‌های متن حاضر این است که چرا سریال تأثیرگذار است و چرا چندان هم تأثیرگذار نیست؟

اگر نگاهی گذرا به مجموعه‌های شبکه خانگی در سال‌های اخیر بیندازیم، متوجه کم‌رنگ بودن یا اساساً گم بودن قشر متوسط فرهنگی می‌شویم. قشری که نمی‌خواهد به همه‌ی نُرم‌های جامعه تن دهد و می‌خواهد به تصمیماتش و به زندگی بیندیشد. قشری که نمی‌خواهد کورکورانه کلیشه‌ها و خط فرضی‌ای که جامعه از لحظه‌ی تولد آن را در مسیر زندگی فرد کشیده است، دنبال کند. این قشر اتفاقاً بلاتکلیف می‌شود. بسیار می‌اندیشد و به جواب نمی‌رسد. در انتهای شب تأثیرگذار است چون هوای تازه‌ای در فضای راکد و کلیشه‌ای فقیر و غنی سریال‌های شبکه‌ی خانگی می‌دمد.

مخاطب بارها به‌جای شخصیت‌ها بوده است و حتی قبل از اینکه آن‌ها لب به سخن بگشایند، با آن‌ها همذات پنداری کرده است.

تردید گذشته و آینده، مسئله‌ی اصلی اجتماعی است که یک پایش را با سختی در آینده گذاشته و پای دیگرش در گذشته مانده و این بلاتکلیفی او را ساکن و بی‌حرکت نگه‌داشته است. آیا باید با رضا بزرگمهر به فرانسه بروم یا با استادی که عاشقش هستم، ازدواج کنم و در ایران بمانم؟ ماندن و رفتن و تعلل بین این دو، خط وصل محکم دیگری است که خالق اثر بین شخصیت‌ها و مخاطب می‌کشد. ماندن به تعبیری همان گذشته است، خاطرات، نوستالژی، مادر، کودکی و رفتن آینده.

عامل دیگری که مخاطب را به اثر متصل نگه می‌دارد، پرداختن به مسائل اقتصادی است که طی چند سال گذشته به اولین دغدغه‌ی انسان ایرانی امروز تبدیل شده. انسانی که می‌خواهد به ایده‌آل‌هایش فکر کند اما شب‌ها خوابش نمی‌برد، چون ممکن است نتواند قسط‌هایش را بپردازد. مسئله‌ی اقتصادی امید را از آینده می‌گیرد و ابهام را به آن ارزانی می‌کند و این ابهام، چسبندگی به گذشته را بیشتر می‌کند. حتی وقتی زنی تصمیم می‌گیرد راه تنهایی را در زندگی‌اش برگزیند که راهی جدید و آینده محور است، در نیمه‌ی راه جان می‌بازد چون همه نمی‌توانند با تاریکی‌های جنگل، تنها مواجه شوند. مردی که می‌خواهد به عشق سال‌های دیرین اش وفادار باشد، تنها می‌ماند. حتی زمانی که افراد تصمیماتی قطعی گرفته‌اند، آن تصمیم رهاشده درون آن‌ها در جریان است و به شیوه‌ای بی‌رحمانه آینده را از آن‌ها می‌گیرد. ماهرخ طلاق می‌گیرد، می‌خواهد از نقش مادری که از آن خسته شده رها شود، اما عشق هنوز در او جریان دارد و نگاه کودکی که ترجیح می‌دهد با پدرومادرش زندگی کند. مرد تصمیم می‌گیرد با زنی دیگر راه جدیدی را شروع کند اما خاطرات ماهرخ گوشه‌ی ذهنش مثل سیمانی است که پایش را در گذشته محکم‌تر می‌کند.

و اما چرا در انتهای شب تأثیرگذار نیست؟

فیلم‌نامه‌ی در انتهای شب ضعف‌هایی دارد که به نظر می‌رسد حاصل گریز نویسنده از تعمق در برخی از خرده داستان‌هایی است که در فیلم‌نامه وجود دارد. برخی از اتفاقات در فیلم‌نامه، می‌توانستند دقیق‌تر و واضح‌تر تصویر شوند. گویی نویسنده ترجیح داده که مختصرگویی و ایجاز را در پیش بگیرد اما همین موضوع گاهی به کاهش تأثیرگذاری سریال منجر شده است. برای نمونه ماجرای اتوبوس اشتباهی که بیش از نیمی از قسمت دوم را به خود اختصاص می‌دهد، می‌توانست بستر مناسبی برای پرداختن به مسئله‌ای در ابعاد وسیع‌تر باشد اما معلق می‌ماند. بیماری حکیمه نیز از دسته مسائلی است که ناگهان عنوان می‌شود و به همان سرعت با مرگ او پایان می‌یابد و به دلیل این شتاب‌زدگی نمی‌تواند به حد کافی مخاطب را درگیر کند. حتی تلاش‌های کارگردان برای نمایش صمیمیت و خواهرانگی حکیمه و ماهرخ نیز در قسمت پایانی، منجر به نمایشی تصنعی می‌شود که باورپذیر نیست.

شخصیت‌پردازی نیز ایراداتی دارد که به‌اختصار به آن می‌پردازیم. اگرچه نویسنده سعی در آن داشته که از ارائه‌ی تیپ و شخصیت‌های کلیشه‌ای بپرهیزد اما گاهی شخصیت‌ها دست‌ به‌ کارهایی خارج از سیر طبیعی و منطقی خودشان می‌زنند که تعجب‌آور است و در ارتباط مخاطب با سریال اخلال ایجاد می‌کند. برای مثال ماهرخ ناگهان در قسمت هفتم، برای ثریا دلسوزی می‌کند تا آن جا که او را به کافه دعوت می‌کند و اطمینان حاصل می‌کند که شوهر قبلی ثریا به او آزاری نرساند ولی در قسمت‌های قبل، او در زمانی که ثریا در بی‌پناه‌ترین وضعیت خود مورد خشونت همسرش قرار می‌گیرد، بی‌تفاوت و منفعل است.

با نگاه به کلیت رفتارها و بازیگوشی‌های پدر ماهرخ نمی‌توان پذیرفت که دخترش را نیمه‌شب به خانه راه ندهد یا با قفل فرمان داماد قبلی‌اش را کتک بزند. با کاراکتری مواجه هستیم که تمام دغدغه و نگرانی‌اش دخترانش هستند و می‌خواهد خطر را از آن ها دور نگهدارد، بنابراین محلی برای اغماض درمورد این رفتار او باقی نمی‌ماند. به نظر می رسد، سازندگان اثر تلاش کرده‌اند پدر متعصب ایرانی را در یک صحنه به خشن‌ترین شکل خود مجسم کنند، اگرچه این افراد در جامعه حضور دارند اما این رفتار با شخصیتی که از ابتدای سریال از مرد دیده ایم، همخوانی ندارد.

درواقع از دلایل مهمی که این عدم تطابق شکل می‌گیرد، سپری نشدن زمان کافی است تا مخاطب فرصتی بیابد که تغییر شخصیت را باور کند و دلیل دیگر نپرداختن به جزئیاتی است که میتواند رفتار کاراکترها را وجهی منطقی ببخشد. شاید اگر با تغییراتی آهسته و جزئیاتی دقیق از کاراکترها مواجه بودیم، راحت تر می ‌توانستیم تصمیمات، اعمال و رفتار شخصیت‌ها را باور کنیم.

در انتهای شب شاید اولین سریال شبکه‌ی خانگی باشد که به مسائل طبقه‌ی متوسط نزدیک می‌شود و جامعه‌ای سردرگم بین گذشته و آینده را به تصویر می‌کشد. جامعه‌ای که افرادش احتمالاً به چنین سریالی بسیار نیاز دارند تا در نمایش هر روزه‌ی قدرت از سوی دیگرانی که برترند یا برتر می‌نمایند، احساس تنهایی نکنند.

نویسنده: پرنیان مصطفوی (تحریریه ماجرا)

نقد و بررسی سریا‌ل در انتهای شب از آیدا پناهنده

پرنیان مصطفوی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.