مفهوم «خانه» در سینمای اصغر فرهادی به‌طور مداوم به‌عنوان مسئله‌ای مرکزی و چندلایه در زندگی شخصیت‌ها مطرح می‌شود. برای فرهادی خانه همواره مسئله است؛ خانه نه به مثابه‌ی یک چهار دیواری محصور برای زندگی؛ ماجرا برای او و کاراکترهایش به مراتب عمیق‌تر است. در ادامه نگاهی به مفهوم این واژه در مجموعه آثار این فیلساز خواهیم داشت.

فروشنده؛ ترکی تا عمق رابطه:

در سینمای فرهادی خانه‌ها نقطه‌ی مرکزی کنش‌های انسانی‌اند؛ و گاهی آن‌قدر فیلمساز غرق در این مفهوم می‌شود که در فروشنده ترک‌های دیوار اتاق عماد و رعنا تا عمق رابطه‌شان را متروک می‌کند؛ اساساً بحران در فروشنده از درون خانه آغاز می‌شود، اما به تدریج از خانه فراتر می‌رود و به تمام زندگی شخصیت‌ها سرایت می‌کند. عماد که معلم است و در تئاتر فعالیت دارد، بعد از وقوع حادثه، تمام تمرکزش بر انتقام و جستجوی متعرض به خانه و حریم خصوصی‌اش است. اما این جستجو برای عدالت، در واقع پرده از عدم توانایی او در بازگرداندن حس امنیت در خانه و رابطه‌اش با رعنا برمی‌دارد. او سعی می‌کند با مقابله‌ی مستقیم با متجاوز، کنترل را دوباره به دست بگیرد، اما این تلاش‌ها تنها بر شکاف‌های موجود می‌افزاید.

جدایی نادر از سیمین؛ من خانه را رها نمی‌کنم:

خانه تعمیم‌پذیر است، ترجمان این واژه قابل گسترش است و هر بحرانی در ترجمه‌ی خاص آن می‌تواند هشداری برای مفهوم عام باشد و این هشدار در تمام آثار فرهادی وجود دارد. اصلا چه بحرانی برای یک انسان عمیق‌تر از ترک خانه می‌تواند وجود داشته باشد؟ ساده نیست؛ همه زندگی را در چمدانی بگذاری و خانه را رها کنی و بروی جایی که به آن متعلق نیستی.

و مسئله دقیقاً همین تعلق داشتن است. برای همین نادر لحظات آخر جا می‌زند؛ انگار تازه فهمیده که اگر تن به مهاجرت دهد باید خانه را رها کند. حرفش این است که: «من پدرمو نمی‌تونم ول کنم.» اما بعد می‌فهمیم که نه فقط پدر بلکه او زبان مادری را هم نمی‌تواند رها کند، صدای محمدرضا شجریان را هم نمی‌تواند رها کند؛ او می‌جنگد که ترمه حس خانه را از دست ندهد، اگر همه چیز را رها کند و کیلومترها با هم‌زبان فاصله داشته باشد، دیگر اصلا چه اهمیتی دارد که معادل فارسی گارانتی تضمین است یا پشتوانه؟ و این چیزی است که از نظر او سیمین باید متوجه‌اش باشد. سیمین هم البته از همین خانه دلگیر است، انگار خانه و اهالی‌اش او را پس زده‌اند، و حالا او به دنبال رهایی از این حس عدم تعلق است. برای او، مهاجرت شاید راهی باشد تا دوباره معنای خانه را پیدا کند، جایی که احساس تعلق وجود داشته باشد. اما خودش هم می‌داند که این اتفاق نخواهد افتاد؛ برای همین هم به دنبال این است که نادر بگوید: « نرو…بمون». او هنوز امیدوار است که خانه و اهالی آن که ترکش کرده‌اند، به او بازگردند.

گذشته؛ بازگشت به یک خانه متروک:

البته گاهی این مفهوم بازگشت به خانه تعریف دیگری پیدا می‌کند؛ گاهی به خانه برمی‌گردی اما آن‌جا تازه متوجه می‌شوی که فقط تو خانه را ترک نکردی، خانه هم تو را ترک کرده. در گذشته احمد، پس از چندین سال به خانه‌ای که قبلا با همسر سابقش ماری، در آن زندگی می‌کرده، بازمی‌گردد. این خانه حالا دیگر پناهگاه امن عاطفی نیست. او به جایی بازگشته که تنها فیزیکش حضور دارد و روحش جایی در گذشته‌ها جا مانده. آن خانه مرده است و این چهار دیواری جدید یک جسد از آن است که اصلا ربطی به چیزی که قبلا بوده ندارد.

پناهگاه گذشته، الان محلی است برای یادآوری اشتباهات و تصمیمات نادرست. هر چقدر هم که اهالی آن تلاش کنند تا خانه را به جایی برای زندگی و ساخت آینده‌ای جدید تبدیل کنند، فایده‌ای ندارد. آن‌ دیوارها حالا فقط چند ابژه‌ی فیزیکی‌اند که در عمل محلی برای رویارویی با گذشته‌ای تلخ و ناامیدی‌های انسانی ساخته‌اند. مواجهه‌ی احمد با خانه، مرثیه‌ای است برای یک رویای ناتمامش؛ رویایی که می‌خواهد هر طور شده آن را زنده نگه دارد اما دیگر نمی‌تواند؛ برای همین وقتی در رقابت با سمیر سعی می‌کند سینک ظرف‌شویی را تعمیر کند، اینجا قلمرو اوست؛ نمی‌خواهد به راحتی آن را در اختیار سمیر قرار دهد. البته باز هم نگاهمان به قلمرو فقط یک نگاه فیزیولوژیکال نیست؛ قلمرو او جایی است که تمام احساسات و عواطفش را در آن جا گذاشته و رفته؛ ولی حالا آن‌ها را پس می‌خواهد، چون دوست ندارد همه چیز را برای مرد دیگری بگذارد و برود. به همین سادگی.

احمد شاید در این خانه به ظاهر با ماری در کشمکش باشد، اما در واقع این خاطرات و احساسات ناتمام خودش از زندگی مشترک‌شان است که رهایش نمی‌کنند. او با خودش درگیر است و این بازگشت به خانه، در واقع بازگشتی به گذشته و خاطرات است. گذشته‌ای که با تمام نبایدها همچنان در جریان زندگی شخصیت‌ها حضور دارد و موثر است.

درباره الی؛ یک فاجعه در خانه:

وجه دیگر ماجرا در سینما فرهادی همین است، جایی که خانه کارکردش را از دست داده است و بعد از آن ساکنانش نیز یا آماده‌اند تا همه‌چیز را از دست بدهند یا در آن حبس شوند؛ و این «محبوس شدن در خانه خویش» گاهی به یک موتیف در سینمای فرهادی تبدیل می‌شود.

در درباره الی ویلای ساحلی قرار است برای چند روز هم که شده حس بودن در خانه را تداعی کند. آن جمع به امید فرار از مشکلات روزمره و به دست آوردن یک آرامش کوتاه مقطعی به این مکان آمده‌اند. اینجا قرار است نقطه آغاز یک زندگی باشد. اما با رفتن الی، این فضا به تدریج روابط میان شخصیت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. خانه‌ی ساحلی حالا به عنوان یک مکان دراماتیک عمل می‌کند که شخصیت‌ها در آن حبس هستند تا با واقعیت‌های تلخی که در مواجهه با ناپدید شدن الی بروز می‌کند، روبرو شوند. همین ماجرا نقطه آغازی است برای این که کاراکترها به طور غیرمستقیم در مورد روابط و احساسات خودشان با یکدیگر هم فکر کنند. هرچه که هست در همین خانه اتفاق می‌افتد.

در این خانه، هر یک از شخصیت‌ها با واقعیت‌های پنهان زندگی مواجه می‌شوند. تعاملات بین آن‌ها در این فضا به‌طور مستقیم تحت تأثیر بحران ناپدید شدن الی قرار می‌گیرد و تنش‌ها و رازها آشکار می‌شود؛ وقتی همه چیز بهم می‌ریزد هر یک از اهالی خانه سعی می‌کنند تا حقیقت را پنهان کنند یا آن را به شکل‌های مختلفی تغییر دهند. این دروغ‌ها و پنهان‌کاری‌ها در این فضا به تدریج نمایان می‌شود و روابط میان شخصیت‌ها را به چالش می‌کشد.

اصغر فرهادی در فیلم‌هایش از خانه نه تنها به‌عنوان یک فضای فیزیکی بلکه به‌عنوان مفهومی روان‌شناختی، اجتماعی و اخلاقی بهره می‌برد. خانه در آثار او المانی است از خانواده، تضادهای طبقاتی، وضعیت درونی شخصیت‌ها و بحران‌های اخلاقی. این خانه‌ها گاهی بازتابی از وضعیت روحی و اجتماعی افراد و جامعه‌ای هستند که در آن زندگی می‌کنند. مگر نه این‌که جامعه هم به نوعی خانه در معنای عام است؟

فرهادی در تمام فیلم‌ها مدام ما را با خانه در کشمکش نگه می‌دارد، قرار نیست عریان از اهمیت آن حرف بزند، درک این مفهوم وظیفه ماست نه فیلمساز.

ما باید وارد خانه‌ی شخصیت‌های او شویم، اهالی آن‌جا را ببینیم، بحران‌شان تا مغز استخوان‌مان نفوذ کند و بعد آماده شویم که با نگرش دیگری به این واژه فکر کنیم.

نویسنده: معین شریفی مقدم (تحریریه‌ی ماجرا)

مفهوم خانه در سینمای اصغر فرهادی

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.