استفاده‌ی نمادین از خانه، در هنرهای مختلف به وفور انجام شده است. نویسندگان، نقاشان، فیلمسازان و… بارها از خانه در استعاره‌های مختلف استفاده کرده‌اند. اما چه چیزی به این سازه‌ی مصنوعی این ظرفیت را می‌دهد؟ چارلز فورسویل، دانشیار مطالعات رسانه در دانشگاه آمستردام، در مقاله‌ای به نام استعاره و نماد: «جستجو برای هویت، گشتن به دنبال خانه است» در فیلم انیمیشن» درباره‌ی طرحواره‌ی استعاری «پیدا کردن هویت، رفتن به خانه است» صحبت کرده و نمونه‌هایی از آن را در فیلم‌های انیمیشن بررسی می‌کند. در ادامه، قسمتی از مقاله او آورده شده است.

از خانه تا مأوا

خانه (House)، پدیده‌ای است که به چیزهای زیادی اطلاق می‌شود. عموماً منظورمان از خانه، سازه‌ای است که انسان آن را ساخته است، یک یا چند نفر را در خود جای می‌دهد و از آن‌ها مقابل شرایط بد آب و هوایی، حیوانات درنده، تهاجم انسان‌های دیگر و… محافظت می‌کند. به این ترتیب، یک خانه‌ی مناسب، به بقای انسان کمک زیادی می‌کند. تا آنجا که انسان‌ها معمولاً به طور گروهی در یک خانه ساکن می‌شوند. در این خانه، روابط و دوستی‌ها شکل می‌گیرند، آدم‌ها متولد می‌شوند و می‌میرند. به همین دلیل، خانه‌ها معمولا مکان‌هایی هستند که انسان‌ها بخش زیادی از هویت خود را در آ‌ن‌ها زندگی می‌کنند. این خانه، به عنوان مکانی که در آن یک شخص می‌تواند خودش باشد، احساس امنیت کند و اتفاقات مهم زندگی‌اش را تجربه کند، نزدیک‌تر به مفهومی است که در زبان انگلیسی کلمه Home به آن اشاره دارد. در واقع Home به معنی House به علاوه‌ی آن مفاهیم مثبت است. در این مقاله، از House به مثابه نمادی از Home صحبت شده است.

در اینجا ما با استعاره‌ی ساختاری «پیدا کردن هویت، رفتن به خانه است» رو به رو هستیم، که شکل کلی آن می‌شود «عمل هدفمند، حرکت به سمت یک مقصد است». یعنی در داستان عملی هدفمند و با معنا وجود دارد (مثلا پیدا کردن هویت)، که به طور استعاری، معادل سفر کاراکتر به سمت یک مقصد در نظر گرفته شده است. حالا ما روی شکل خاصی از حرکت/سفر متمرکز می‌شویم که مقصد آن خانه (House به مثابه نمادی از Home) است. با توجه به تعاریفی که از خانه و رابطه آن با هویت انسان ارائه شد، وقتی مقصد این سفر خانه در نظر گرفته شود، بخش «عمل هدفمند» نیز می‌تواند «پیدا کردن هویت» باشد. و به این ترتیب، به طرحواره‌ی «پیدا کردن هویت، رفتن به خانه است» می‌رسیم.

خانه‌ای برای حفظ هویت؛

آریتی/ The Secret World of Arrietty

(هیروماسا یونه‌بایاشی، ژاپن، 2010، 94 دقیقه)

خلاصه: آریتی دختر کوتوله‌ای است که با والدینش در انباری خانه‌ای خارج از شهر زندگی می‌کند. آدم‌های معمولی و بزرگ، دشمنان خطرناک شمرده می‌شوند که قصد نابود کردن آدم‌های کوچک را دارند. خانواده‌ی آریتی موفق می‌شوند به زندگی ادامه دهند، چرا که پدرش هر چند وقت، شبانه به خانه‌ی آدم‌های بزرگ می‌رود و مایحتاج زندگی‌شان را از آنجا برمی‌دارد. با این حال، خدمتکار خانه، هارو، متوجه حضور آن‌ها شده است. آریتی و خانواده‌اش دیگر نمی‌توانند به زندگی در انبار ادامه دهند؛ آدم کوچولوها باید به یک خانه جدید بروند، و اسپیلر، پسر کوتوله‌ی ماجراجو، به آن‌ها کمک می‌کند از آن خانه خارج شوند. فیلم با نمایی از خانواده‌ی آریتی تمام می‌شود، که سوار بر یک کتری، روی یک رودخانه در عمق تصویر دور می‌شوند، به دنبال یک خانه جدید.

خانه‌ای که شخصیت اصلی در آن زندگی می‌کند، دیگر امن نیست. هارو با ماموران شهرداری تماس گرفته و برای نابودی حشرات موذی درخواست کمک کرده است. او حتی موفق شده مادر آریتی را به تله بیندازد و در شیشه‌ای زندانی کند. بدین ترتیب، حرکت به سمت خانه‌ی جدید، در درجه‌ی اول مسأله‌ی «بقا در رفتن به خانه است» را مطرح می‌کند، اما به شکل گسترده‌تر، خانه برای آدم کوچولوها، مکانی است که می‌توانند در آن خودشان باشند، و بدون پنهان شدن و ترس، در آرامش هویت خود را زندگی کنند.

کشف خود جدید؛

روستای احمق‌ها/The Village of Idiots

(یوجین فورنکو و رز نیولاو، کانادا، 1999، 13 دقیقه)

خلاصه: شمندریک، که در روستای کوچک خِلم (خه‌اوم) در لهستان زندگی می‌کند، «تشنه‌ی دانش است» (آنطور که راوی به ما می‌گوید) و زن و بچه‌هایش را رها می‌کند تا به ورشو برود و «شهر بزرگ را ببیند». در جایی از مسیر، او چرتی می‌زند و بعد از بیدار شدن، بدون اینکه بفهمد، از همان مسیری که آمده برمی‌گردد. او با دیدن روستایی که درست شبیه خلم است متعجب می‌شود، با آدم‌های بسیار شبیه به همان‌هایی که در خلم می‌شناخت و یک زن با بچه‌هایی تقریبا شبیه همسر و فرزندانش که ترک کرده بود. فقط خود او بود که آنجا نبود. بعد از اندکی شک و تردید، او تصمیم می‌گیرد آنجا زندگی کند و به این نتیجه می‌رسد که حالا حتماً کسی شبیه به او در روستایی که ترک کرده هست، و اینکه در نهایت احتمالاً همه‌ی روستاها شبیه هم‌اند.

با وجود اینکه در ظاهر هدف شمندریک کسب دانش و دیدن شهر بزرگ بود، حضور ایده‌ی «به خانه رفتن»، به عنوان مکانی که بتوان در آن هویت واقعی خود را زیست کرد، به شدت حس می‌شود. در حالی که شمندریک در مورد جایی که در آن هست دچار توهم و خطاست، مخاطب می‌داند که او صرفاً به خانه‌اش بازگشته است.

سفر به سمت جایی که شخص از اول در آن بوده به منظور پیدا کردن هویت، ایده‌ای است که به شکل جالبی در همان ابتدای فیلم به آن اشاره می‌شود: ما شمندریک را روی سقف خانه‌اش می‌بینیم که انبوهی از کفی‌های کفش پر از سوراخ کنارش است. او یکی از آن‌ها را تعمیر می‌کند و می‌گوید: «یه کفی قدیمی، حتما راه زیادی رو سفر کرده، و جاهای زیادی رو دیده». او سوراخ کفی را با چوب‌پنبه تعمیر می‌کند، و بعد با پتک کفی را روی سوراخ سقفش می‌کوبد و آن را پر می‌کند. در این شرایط، کفی‌ها به طور نمادین هم به کفش (و در نتیجه به سفر کردن)، و هم به خانه (نماد هویت شخص و مقصد سفر) گره خورده‌اند. رویای شمندریک هم مهم است: مسیر سفر برای رسیدن به «خود جدید»، یک مسیر دایره‌ای است، و او را می‌بینیم که روستایش، در واقع خانه‌اش و در نتیجه هویتش را روی کولش حمل می‌کند.

کنکاش در طبقه‌های پایین‌تر؛

خانه‌ای از مکعب‌های کوچک/Tsumiki no Ie

(کونیو کاتو، ژاپن، 2008، 12 دقیقه)

خلاصه: در این فیلم بی‌کلام (برنده‌ی اسکار فیلم کوتاه در سال 2008)، یک پیرمرد در خانه‌ای روی آب به تنهایی زندگی می‌کند، در کنار تعداد زیادی خانه دیگر. اما سطح آب به دلیل باران مدام بالاتر می‌آید، و او مجبور است هرچند وقت یک بار، یک طبقه جدید به خانه‌اش اضافه کند. هر طبقه به وسیله یک دریچه از طبقه پایینی جدا شده‌است. یک بار، پیپ محبوبش از دستش می‌افتد، و از میان دریچه‌ی باز در آب فرو می‌رود. او با یک لباس غواصی، داخل آب می‌پرد تا پیپش را بردارد، اما بعد تصمیم می‌گیرد از میان دریچه‌های بعدی پایین‌تر برود. در هر طبقه زیر آب، او آن قسمتی از زندگی‌اش را که در آن طبقه گذرانده به خاطر می‌آورد، با همسرش، دامادش، و کودکی دخترش. در کف دریا، او را می‌بینیم که چطور همسر آینده‌اش را برای اولین بار ملاقات می‌کند و با کمک او اولین خانه‌شان را می‌سازند. او همچنین یک جام نوشیدنی پیدا می‌کند. وقتی دوباره بالا برمی‌گردد، دو جام نوشیدنی را پر می‌کند، و به سلامتی همسرش که حالا فوت شده، می‌نوشد.

این مورد، شکل متفاوتی از طرحواره‌ی «هویت/حرکت به سمت خانه» است، این بار سفر کارکتر نه به دنبال خانه، بلکه داخل خود خانه انجام می‌شود. خانه، نماد هویت پیرمرد است. هر طبقه فصلی از زندگی اوست. علاوه بر این، استعاره‌ی «زمان، فضا است» به شکل بصری نشان داده شده‌است. آنچه مشخصاً توجه جلب می‌کند این است که در اینجا فضا/زمان بر خلاف سنت معمول، به شکل عمودی بازنمایی شده‌است. در این حالت، گذشته پایین است و آینده بالا.

درواقع مرد، به معنای واقعی کلمه، در گذشته‌اش فرو می‌رود. «خانه‌هایی» که پیرمرد از آن‌ها عبور می‌کند، نسخه‌های قبلی خانه‌ای هستند که او در حال حاضر در آن زندگی می‌کند. دو استعاره‌ی تصویری «زمان به عنوان فضا» و «خانه به عنوان هویت» در طول فیلم فعال هستند. هرچه مرد طبقات بالاتری می‌سازد، پیرتر شده است ( اینکه برخی خانه‌ها زیر سطح آب متوقف شده‌اند نشان می‌دهد که صاحبانشان مرده‌اند). بدین ترتیب سطح آب که مدام بالا می‌آید، گذر ناگزیر زمان است، و لحظه‌ای که مرد دیگر قدرت یا انگیزه‌ی ساخت طبقه‌ای جدید را نداشته باشد، در دریای زمان غرق می‌شود.

او هربار به طبقه‌ای بالاتر نقل مکان می‌کند، اثاثیه‌اش را هم همراهش می‌برد. اما آن طور که حین غواصی در طبقات پایین‌تر می‌بینیم، او بخشی از وسایلش را در هر طبقه رها کرده است: یک صندلی، تختی که همسر بیمارش در آن بستری بود (و احتمالا در آن درگذشت)، و بسیار پایین‌تر، نیمکتی که روی آن از دختر و دامادش به همراه فرزندشان عکس گرفته بود. به علاوه اینکه قصد او در ابتدای امر بازگرداندن پیپش بود، او با اینکه پیپ‌های دیگری را هم امتحان می‌کند، در نهایت ترجیح می‌دهد به دنبال پیپ قدیمی‌اش پایین برود. همه‌ی این‌ها، این ایده را که خانه و اشیاء داخلش رابطه نزدیکی با هویت مرد دارند را تقویت می‌کند: تخت خواب همسرش با هویت او به عنوان یک مرد متأهل گره خورده است، و وقتی همسرش می‌میرد او دیگر نیازی به آن ندارد. اما پیپ بخشی از یک هویت قدیمی‌تر و عمیق‌تر است که او هنوز آماده رها کردنش نیست.

رویکردهای متفاوت

انیمیشن‌هایی که از آن‌ها صحبت شد همه از خانه (House به عنوان Home) به عنوان مکانی نمادین برای بقا، و در معنای گسترده‌تر، زیستن با هویت حقیقی استفاده کرده‌اند. در دو مورد اول جستجو و حرکت به سمت خانه مطرح بود، ولی در مورد آخر کنکاش درون خانه اتفاق افتاد. همین باعث میشود تا این فیلم رویکرد متفاوتی به استعاره خانه و هویت داشته باشد. می‌توانم حدس بزنم تحقیقات گسترده‌تر در این زمینه،، بیشتری از این استعاره را آشکار کند. پیش از هر چیز، جالب می‌شود اگر انیمیشن‌های دیگری مورد بررسی قرار بگیرند که از «رفتن به خانه» در معنایی عکس آنچه گفته شد استفاده می‌کنند. آیا «عمل هدفمند» داستان همیشه بقا (چه جسمی و چه به لحاظ معنوی) است، و یا اهداف دیگری هم وجود دارند؟ و یا مثل «خانه‌ای از مکعب‌های کوچک»، ممکن است کارکرد نمادین خانه به عنوان هویت، تنها موقع سفر برای پیدا کردن آن نباشد، بلکه در رابطه با ساختن، تعمیر کردن یا گسترش دادن آن باشد.

آیا فیلم‌های انیمیشن دیگری هستند که شامل این فعالیت‌های متفاوت در رابطه با خانه باشند؟ و یا اصلا جایگزین کردن خانه با یک سازه دیگر چه نتیجه‌ای خواهد داشت؟ مثلا «رفتن به/ساختنِ/تعمیرِ یک کلیسا/ قلعه/ تالار موسیقی» نه حالت متفاوت به جای «حرکت به سمت خانه» پیش روی ما می‌گذارد. با توجه با پتانسیل نمادین هر کدام از این سازه‌ها، می‌شود بررسی کرد که هر حالت می‌تواند معادل استعاری چه «عمل هدفمند»ی قرار بگیرد.

نویسنده: ایلیا لوافی (تحریریه‌ی ماجرا)

بررسی کارکرد استعاری خانه در سه فیلم انیمیشن

ایلیا لوافی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.