از همان ابتدای صحبت‌ها در اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰، همه‌ درباره‌ی اقتباس از آثار النا فرانتّه بحث می‌کردند. نویسنده‌ای که هیچ‌کس او را ندیده و همیشه در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. دلیل این ابهام برای برخی عجیب بود و حتی به شک و تردیدهایی منجر شد؛ اینکه آیا واقعاً این مرد یا زن هنوز زنده است یا خیر.

«مثل همکاری با یک شبح است!» این جمله‌ای است که کارگردان فیلم «دوست نابغه‌ی من» از آن استفاده کرده تا همکاری‌اش با فرانتّه را توصیف کند. «تو نمی‌توانی او را ببینی، نمی‌توانی حضورش را حس کنی، اما او همیشه آنجاست و به نوعی روی کارت تأثیر می‌گذارد.»

این بخشی از صحبت کارگردان دوست نابغه من درباره‌ی همکاری با النا فرانته در مصاحبه‌ای با ایندی وایر (Indie Wire) است و از نظر من، مهمترین دلیل برای اینکه دوست نابغه‌ی من اقتباس زیبایی است.

اقتباس خوب چیست؟

برای درک اینکه چرا «دوست نابغه‌ی من» اقتباس موفقی به حساب می‌آید، ابتدا باید به مفهوم «اقتباس» نگاهی بیندازیم. اقتباس‌ها معمولاً به سه نوع تقسیم می‌شوند: وام‌گیری، هم‌جوارسازی، و دگردیسی.

۱. وام‌گیری (borrowing): در این روش، کارگردان یا نویسنده، به طور کامل به متن اصلی وفادار است و سعی می‌کند آن را بدون تغییر زیاد به مخاطب منتقل کند. مثل پادشاهی که تنها از تئاتر به فیلم منتقل شده است.

۲. هم‌جوارسازی (intersecting): این روش نسبت به قبلی آزادتر است. کارگردان ممکن است به متن وفادار بماند، اما تغییرات جزئی در روایت برای هماهنگی با رسانه‌ی جدید ایجاد می‌کند.

۳. دگردیسی (transforming): اقتباسی است که به دنبال استفاده از تمام تکنیک‌ها و توانایی‌های سینمایی است تا هم به متن اصلی وفادار بماند و هم دگردیسی کاملی از آن متن در یک رسانه‌ی جدید تصور کند. اگر بخواهیم ساده‌تر بگوییم، در این مدل از اقتباس سینمایی، کارگردان دور متن پیله می‌تند و صبر می‌کند تا فیلم مثل پروانه‌ای از پیله خارج شود. پس نمی‌توان گفت چیزی که در آخر با آن روبه‌رو هستیم، همان متن اول است اما از طرفی هم نمی‌توان آن را چیزی کاملاً جدید دانست. انگار کارگردان در این مدل از اقتباس، جادوگری باشد که به متن زنده شدن را هدیه می‌دهد و به آن ابعاد جدیدی را می‌بخشد، ابعادی که از واژه‌ها و ارزش‌های بنیادین همان متن اول برگرفته شده‌اند و به تمامی، ساخته‌ی ذهن کارگردان نیستند.

هیچ‌یک از این سه مدل نسبت به دیگری برتر نیستند و اگر ما با نمونه‌ای مواجه باشیم که به طور کلی از یکی از این شیوه‌های روایت استفاده کرده‌ باشد، با اقتباس درستی مواجه هستیم.

فیلم «دوست نابغه‌ی من» نمونه‌ی کاملی از دگردیسی است. کارگردان نه تنها عناصر اصلی داستان را حفظ کرده، بلکه به آن ابعادی جدید بخشیده است‌. در این مقاله به بررسی چرایی این قضیه می‌پردازیم.

۱. "فرانته برای ما مثل قطب‌نما بود و هست."

همکاری درست تیم نویسندگان با فرانته

در سال ۲۰۰۷، کارگردان دوست نابغه‌ی من، سَویِرو کُستانزو، نامه‌ای به ناشر کتاب "دختر گمشده‌" اثر النا فرانته می‌نویسد و درخواست می‌کند، حق ساخت این فیلم را دریافت کند؛ خط‌ داستانی ساده‌ی آن رمان، چشم کُستانزو را گرفته‌‌ بود: یک استاد دانشگاه میانسال، در تعطیلاتش به ساحلی می‌رسد، عروسک دختری را می‌بیند و آن را می‌رباید.

ناشر و فرانته قبول می‌کنند که او این‌کار را انجام بدهد ولی به یک شرط: کُستانزو باید در عرض ۶ ماه به اقتباسی می‌رسید که هم ناشر و هم فرانته را راضی می‌کرد!

‌کاری که با وجود تلاش زیاد هم نتوانست انجامش دهد اما چون کُستانزو فرانته را تحت تاثیر قرار داده بود، بعد از حدود یک دهه، خود نویسنده به او پیشنهاد داد، کارگردانی "دوست نابغه‌ی من"، اولین رمان از رمان‌های ناپولی را به دست گیرد.

این ارتباط فقط و فقط از طریق ایمیل بود و باعث نشد کُستانزو حین نوشتن یا ساخت فیلم از فرانته کمک نگیرد؛ بلکه راهنمایی او را چه در مرحله‌ی نوشتن و چه در مرحله‌ی ساخت استفاده کرد.

کُسنانزو حتی در جواب گزارشگر فست کمپانی (Fast Company) وقتی از او پرسیده شد ، چالش‌های کار کردن با النا فرانته -که تقریباً حضورش را می‌شود به حضور یک شبح تشبیه کرد- چه هستند، گفت:

"فرانته، همونطوری که نویسنده‌ی به غایت با استعدادیه، فیلم‌نامه‌نویس عالی‌ای هم هست! اون یه درک شگفت‌انگیز تئاتر‌گونه‌ای از صحنه داره. انتقاد‌هاش به دیالوگ‌ها و یا به ساختار فیلمنامه، همیشه باز بود، هیچ وقت نسبت به نوشته‌اش حالت تدافعی نداشت و هر توصیه یا انتقادی که از دیالوگ‌های ما می‌کرد بیشتربه دلیل این دگردیسی و تغییری بود که متن رمان داشت باهاش مواجه می شد تا تبدیل به متن یک فیلم‌نامه بشه. البته این نکنه رو هم باید اضافه‌ کنم که طی این همکاری من به این رسیدم، همکاری با ایمیل راهی برای اینه که با پرهیز از کلمات بی مصرف، از اتلاف وقت جلوگیری کنیم!"

این نگاه کُستاتزو به انتقادهای فرانته نشان می‌دهد که او برای پر کردن شکاف‌های بین دو رسانه‌ی ادبیات و سینما، تنها به کمک‌های فرانته متوسل شده و شاید بتوان او را به عروسک خیمه‌شب بازی‌ای تشبیه کرد که با حرکت دستان فرانته تکان خورده، حرف زده و عمل کرده‌است. به گمانم، به همین دلیل، به عنوان کسی که اول رمان را خوانده است، زمانی که فیلم را دیدم فقط به این فکر می‌کردم، چطور ممکن است کلمات از کتاب بیرون آمده و آنقدر درست به رقص در آمده باشند؟ حتی در مواردی دیالوگ‌ها، عیناً کلماتی بودند که بارها آن‌ها را کتاب خوانده بودم، فقط انگار کُستانزو و تیمش، رنگ و لعاب درست سینمایی به آنها داده بودند. من با ماژیک و خودکار سعی در بیشتر جلوه دادن کلمات روی کاغذ کتاب بودم و آن‌ها با افزودن حرکت، کنش، نور و موسیقی.

ما از همان اپیزود اول شاهد این دگردیسی هستیم؛ به طور مثال، معرفی شخصیت دوناتو ساراتوره (Donato Sarratore) یکی از درست‌ترین برداشت‌هایی‌ست که می‌توانست از روی کتاب شکل گیرد.

کتاب در این بخش با لحن تمسخرآمیزی دوناتو را اینگونه معرفی می‌کند:

"اول، دوناتو ساراتوره به ملینا کمک‌های فراوانی می‌کرد، کسی که درست در آپارتمان بالای او، در طبقه‌ی چهارم و آخر ساکن بود…دوناتو در رفتن به کلیسا جدی بود و به عنوان یک مسیحی خوب کار‌های زیادی برای ملینا می کرد؛ از جمع‌آوری اعانه، لباس‌های دست‌دوم، کفش، کار پیدا کردن برای آنتونیو پسر بزرگش، در مکانیکی دوستش گورِسیو‌؛ ملینا بابت همه‌ی اینها شکرگزار بود، تا حدی که کم‌کم این اشتیاق به عشق تبدیل شد…"

کُستانزو به بهترین شکل لحن طعنه‌آمیز این پاراگراف را به یک سکانس چشم‌گیر تبدیل کرده‌است. او به کتاب وفادار بوده و راوی در این سکانس از کلمات همین پاراگراف کمک می‌گیرد تا دوناتو را معرفی‌کند، علاوه‌برآن، با استفاده از نگاه‌های مردم و کات‌های سریع از یک نفر به نفر دیگر، فضای طعنه‌آمیز متن را بصری کرده‌ است.

در سکانس تعرض دوناتو به النا در فصل اول، علاوه بر اینکه انگار کستانزو از کل متن کتاب در این فصل به عنوان دکوپاژ استفاده کرده و بر اساس توصیفات فرانته، پلان‌های خود را عیناً گرفته است، جزئیاتی به طراحی صحنه و کنش کاراکتر‌ها اضافه شده تا حس پریشانی النا بیشتر به ما منتقل شود که به این جزئیات در کتاب اشاره نشده است. به طور مثال، سکانس با بوسه‌ی النا به نشانه‌ی کتابی (book mark) که نینو به او داده است شروع می‌شود و با بوسه‌ی پدر نینو، دوناتو، تمام می‌شود. به بوسه‌ی اول در کتاب اشاره‌ای نشده اما کستانزو از آن برای نشان دادن تضاد و تقابل احساسات النا استفاده کرده است. در طول سریال، او با اضافه کردن المان های بصری که در کتاب نیستند چندین بار حال درونی کاراکتر‌ها را بیشتر برای بیننده معلوم می کند و این تنها نمونه‌ نیست؛

او بار‌ها با تقابل شب و روز بازی کرده تا احساسات و احوال کاراکترها و محیط پیرامونی‌شان را نشان دهد. این کار، مصداق درستی از دگردیسی است که با تلفیق توضیحات کتاب و افزودن بعد جدیدی به آن، اثر را از ساحتی به ساحت دیگر می برد.

مثال هایی از تقابل شب و روز را در اپیزود آخر فصل اول، یا همان اپیزود عروسی می‌بینیم که با غروب تمام می‌شود؛ غروبی که در کتاب به آن اشاره نشده و به عنوان نمادی برای ورود به مرحله‌ی تاریک جدید زندگی لی‌لا از آن استفاده شده است. به این شکل که اپیزود آخر فصل اول در هنگام عصر تمام می‌شود، نور طی اپیزود بخاطر درگیری‌های متعدد، کم و کمتر می‌شود و اپیزود اول فصل دوم در شب شروع می‌‌شود.

یا در اپیزود دوم فصل چهارم، جایی که نینو و النا از هم جدا افتاده‌اند و این جدا افتادگی با تقابل شب و روز نشان داده می‌شود. نینو همیشه در اتمسفری گرم و آفتابی و در روزهای خوش و النا در محیط تاریک و سرد خانه‌ی ماریسا!

موضوع دیگری که این دگردیسی را تکمیل می‌کند انتخاب بازیگران است؛ فرآیند انتخاب بازیگران هشت ماه طول کشید؛ بیش از ۹۰۰۰ نفر از منطقه برای این کار تست دادند. این تحولی که در متن به وجود آمده تا بصری شود، در مدل نگاه کردن، راه رفتن و حرف زدن بازیگران هم دیده‌ می‌شود. این اصلاً کار ساده‌ای نیست که بتوان کنش‌هایی را اضافه کرد که تا این حد برآمده از متن باشند.

به طور مثال، در فصل چهارم وقتی النا بعد از مدت‌ها سولارا ها را می‌بیند، ناخودآگاه دستش به سمت دستبندش می‌رود، و این اشاره به فصل یک دارد که برادران سولارا از لی‌لا و النا در‌خواست کردند تا سوار ماشینشان شوند و دست رد محکمی که به سینه‌شان خورد و باعث درگیری شد. در این درگیری دستبند النا کشیده‌ شد… بله ، آقای کستانزو تا این حد در جزئیات دقیق می‌شوند!

یا بازیگر نقش النا، در فصل چهارم از اول سریال همراه ما بوده است، دراولین قسمت فصل چهارم برای اولین بار راوی کل سریال خانم آلبا روهرواشر (Alba Rohrewacher) را می‌بینیم؛ تصور اینکه ۴ سال انتظار بکشی تا نقشی را بازی کنی هم عجیب است و هم مو به تن آدم سیخ می‌کند! اما از آن دست تصمیماتی‌ست که کستانزو برای ایجاد وحدت در سریال انجام داده‌است.

اگر روند آماده‌شدن بازیگران برای نقش، برای شما جالب است؛ پیشنهاد می‌کنم، مستند My True Brilliant Friend را ببینید که با گایا گیراچه (Gaia Girace) و مارگریتا مازوکو (Margherita Mazzucco) همراهیمان می‌کند و روند تبدیل شدنشان به بازیگر های حرفه‌ای را نشان می‌دهد.

۲‌.طراحی صحنه یا پروژه‌ی ساختمانی؟

کاترین برامویچ (Kathryn Bromwich)، خبرنگار گاردین، که در اوایل فیلمبرداری سریال از لوکیشن بازدید کرده بود، آن را این‌گونه توصیف می‌کند:

"۴۵ دقیقه‌ای از شهر که دور می‌شویم، در انتهای یک جاده‌ی بی‌سر و صدا اما به خوبی محافظت‌شده، مجموعه‌ای از بلوک‌های بلند آپارتمانی تیره قرار دارد. در این خیابان‌ها، لباس‌های شسته‌شده از بالکن‌ها آویزان است و فروشندگان خیابانی بطری‌های شیر، قابلمه‌ها، تابه‌های نامتناسب و لباس‌های کهنه به فروش می‌رسانند. این مکان، یک کارخانه شیشه‌سازی قدیمی است که از دهه‌ی هشتاد متروکه بوده و در طول سال گذشته به‌طور دقیقی به «ریونه» یا محله‌ای که مکان اصلی داستان چهار رمان فرانته است، تبدیل شده است."

مقیاس این پروژه، شگفت‌انگیز است. این یکی از بزرگ‌ترین دکورها در اروپا است که بر روی دو هکتار زمین گسترش یافته است. انبار کارخانه که حالا شامل بازسازی چندین آپارتمان شخصیت‌هاست، تمام پنجره‌ها، درها و مبلمانش از اصل همان دوره انتخاب شده‌اند. لباس عروسی لی‌لا و جفت کفشی که او به طور مخفیانه برای فروشگاه پدرش می‌سازد، توسط پیربائولو پیچولی، مدیر خلاق برند والنتینو، طراحی شده‌اند. این پروژه‌ی معتبر ایتالیایی، بزرگان سینما و تلویزیون کشور را گرد هم آورده است.

۳. انتخاب موسیقی درست

مکس ریشتر (Max Richter) عناصر زودگذر داستان را با رنگ‌آمیزی خاصی توصیف می‌کند و بر لحظات گذرا اما مهم تأکید می‌ کند. آنچه فرانته در رمان توصیف می‌کند، این است که تمام تلاشش را به کار بگیرد تا با لی‌لا "همگام" بماند. قطعات "النا و لی لا"، "با وجود همه چیز" و "او در حال دویدن بود"، به صورت موسیقیایی به ثابت کردن همگامی لی‌لا و النا می‌پردازد. با ملودی‌های پیانو که گاهی به نفع هم کار می‌کنند و گاهی به نظر می‌رسد، یکدیگر را نقض کرده و الگوهای جداگانه‌ای را دنبال می‌کنند، موسیقی ریشتر جریان و تلاطم دوستی همواره در حال تغییر النا و لی‌لا را تقلید می‌کند؛ که این به غایت، در دگردیسی متن در فیلم تاثیرگذار بوده‌ است.

دیگر قطعات، مانند "نجواها"، تم ملودی اصلی سریال که در بخش عنوان نمایش داده می‌شود، افتخارآفرینی و حالت پیش رونده‌ای را که رفتار محله در عرصه عمومی دارد، به تصویر می‌کشد و از طریق رشته‌های تند و خشن ملودی که با شدت از روی آکوردها عبور می‌کنند، نگاهی به تاریکی‌هایی که در فضاهای خصوصی محله نهفته است؛ می‌کند. صداهای ریشتر، قطعاتی از آلبوم که عناصر الکترونیکی را شامل می‌شوند، مانند "در تاریکی" و "ابرهای درخشان"، به زیرمتن‌های دراماتیک رمان پرداخته و بدون تحمیل تفسیر با صدای اضافی، ارائه می‌شوند. این موسیقی همزمان یک ترکیب کلاسیک، یک کاوش الکترونیکی و یک بازگویی محترمانه از یک داستان ویژه است.

جمع‌بندی

سریال "دوست نابغه‌ی من" به عنوان یک اقتباس موفق از رمان‌های ناپولی، به دلیل نحوه‌ی کارگردانی سَویرو کُستانزو، در ایجاد تعادلی بین وفاداری به متن و استفاده از ظرفیت‌های سینمایی موفق بوده است. او نه تنها به اصول و ارزش‌های بنیادین کتاب وفادار مانده، بلکه با بهره‌گیری از تکنیک‌های سینمایی، ابعاد جدیدی به داستان اضافه کرده است و به جای تغییر کلی روایت، از ظرفیت‌های بصری و هنری فیلم‌سازی برای عمق بخشیدن به احساسات و شخصیت‌ها استفاده کرده و توانسته با دقت، حال و هوای خاص رمان را به تصویر بکشد. این وفاداری به متن در کنار توانایی ارائه یک دنیای جدید سینمایی، اقتباس "دوست نابغه‌ی من" را به یکی از بهترین نمونه‌های اقتباس تبدیل کرده است.

چرا سریال دوست نابغه‌ی من اقتباس خوبی است؟

پرستو آقایی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.