ادبیات و سینما دو هنری هستند که هر دو ماهیتی درهم‌تنیده با علوم و هنرهای دیگر دارند و همینطور رابطه‌ی پیچیده و تنگانگی با یکدیگر. این ارتباط در سینمای سراسر جهان اشکال مختلفی به خود گرفته است و به طور خاص در ایران با توجه به ویژگی‌های خاص زبان و ادبیات کهن فارسی و همچنین مواجهه‌ی فرهنگ ایرانی با سینما به عنوان یکی از مظاهر تمدن مدرن، این رابطه جالب‌تر و پیچیده‌تر هم می‌شود.

در این یادداشت به بررسی ظرفیت‌های ادبیات فارسی برای ارائه‌ی ترجمه‌ای سینمایی، به شکل‌های مختلف اقتباس می‌پردازیم.

در این مطلب تمرکز ما بر ادبیات کلاسیک است.

در کدام صفحات تاریخ ادبیات به دنبال قصه باشیم؟

اگر به تاریخ هزارساله‌ی ادبیات مکتوب فارسی نگاهی بیندازیم خواهیم دید که آنچه امروزه به عنوان ادبیات می‌شناسیم عمدتاً در شعر خلاصه می‌شود تا نثر. تغزل، شاعرانگی، قصه‌گویی، روایت و… در شعر است که اعتبار می‌گیرد. انگار ادیب همان شاعر است. به داستان‌های مشهور ادبیات فارسی نگاهی بیندازیم: شاهنامه‌ی فردوسی، ویس و رامین، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، حکایت‌های مثنوی و منطق الطیر و… حتی نسخه‌ی قدیم کلیله و دمنه که رودکی آن را ترجمه کرده، همگی شعر هستند.

بنابراین یکی از مهم‌ترین منابع ما برای اقتباس از ادبیات داستانی کلاسیک مراجعه به اشعار و منظومه‌هاست.

به جز منظومه‌های مشهور، منابعی در ادبیات عرفانی، تعلیمی و حتی متون مذهبی هستند که هر چند هدف دراماتیکی در پس آن‌ها نبوده و بیان داستان و حکایت به ادعای نویسندگانش به جهت عبرت‌گیری یا فهم بهتر مباحث نظری است، اما برخی داستان‌ها چنان رمزآلود و هیجان‌انگیزاند که با پرداخت امروزی می‌توانند بسیار دراماتیک باشند یا حتی فارغ از خود روایت، مواردی مانند تم‌های داستانی، شخصیت‌پردازی، ویژگی‌های تاریخی و جغرافیایی و… می‌توانند به ما دید بهتری نسبت به فرهنگ ایرانی بدهند.

در نثر کلاسیک فارسی هر چند ادبیات داستانی کمرنگ‌تر است اما همچنان برخی متون درخشان با خوانش امروزی می‌توانند منبع جالب و مهمی برای خلق دراماتیک باشند. مثال مشهور و مهمش، تاریخ بیهقی است که به قصد داستان‌پردازی نوشته نشده اما نویسنده با ارائه‌ی روایتی متفاوت از تاریخ، اثر را مانند یک داستان برای ما خواندنی کرده است. به جز این نمونه‌ها آنچه درباره‌ی ادبیات عرفانی و تعلیمی گفتیم در نثر هم صادق است. نمونه‌هایی مانند گلستان سعدی، اسرارالتوحید، تذکرة الاولیاء و… از این دست هستند. و اما داستان‌ها و حکایت‌های نثری که می‌توانند منبع اقتباس مشخص‌تری برای ما باشند کتاب‌هایی مانند فرج بعد از شدت، هزار و یک شب و کلیله و دمنه‌ی نصرالله منشی هستند که هدفشان به نسبت دیگر منابع نام‌ برده شده به آنچه ما از قصه‌گویی در ذهن داریم نزدیک‌تر است.

هر کدام از این منابع نظم و نثر به نوعی می‌توانند الهام‌بخش ما برای یک داستان دراماتیک معاصر باشند یا به شکل‌های مختلفی منابع اقتباس ما باشند تا آن‌ها را بار دیگر جان بدهیم و بازتولید کنیم.

پیشنهاد دو داستان برای اقتباس از متون کلاسیک

احتمالاً هر کدام از ما کمابیش داستان‌هایی از متون کلاسیک فارسی خوانده یا شنیده‌ایم و این دریای وسیع، چنان بی‌کران و دور از دسترس به نظر می‌آمده که هیچ وقت به طور جدی با عینک سینمایی به سراغشان نرفته‌ایم. مخصوصاً فیلمسازان تازه‌کار یا مستقل که می‌دانند بعید است بودجه‌ی کلانی برای ساخت یک اقتباس تاریخی درست در اختیارشان قرار بگیرد. اما حالا می‌خواهیم چند داستان جالب توجه برای اقتباس را از چند متن معروف ادبیات فارسی به طور مختصر معرفی کنیم و چند پیشنهاد اقتباس برای هر کدام بدهیم.

داستان «ملک نعمان و فرزندانش» از هزار و یک شب

این داستان بلندترین حکایت هزار و یک شب است که از شب چهل و پنجم تا صد و پنجاهم را در برمی‌گیرد. بر خلاف بسیاری داستان‌های دیگر هزار و یک شب که شخصیت خلیفه چهره‌ای قهرمانانه و مثبت دارد و معمولاً خود شخص هارون الرشید هم هست، در این داستان اشاره‌ی مستقیمی به هارون نشده و خلیفه با نام ملک نعمان ظاهر شده است! (در ادامه می‌بینیم که فساد وحشتناک شخصیت نعمان و اتفاقات غریب داستان مانع از این می‌شده که چنین داستانی حتی به یک خلیفه‌ی حقیقی نسبت داده شود.هر چند که در داستان می‌بینیم که مختصات خلیفه‌ی اسلامی مطابق با هارون الرشید افسانه‌ای توصیف شده است!)

اما این داستان شگفت‌انگیز که رنگ و بوی تراژدی‌های یونانی را در خود دارد درباره‌ی چیست؟ ملک نعمان، خلیفه‌ای است با سیصد زن و یک فرزند به نام شَرکان که ولیعهد اوست. تا روزی که با به دنیا آمدن فرزندان دوقلوی صفیه، همسر جدید خلیفه، ادعای جانشینی او به چالش کشیده می‌شود. هر چند که خود شرکان سال‌ها از این مسئله خبر ندارد. او در یک لشکرکشی به روم برای کمک به امپراطور قسطنطنیه با دختری زیبا و جنگجو به نام ملکه آبریزه ملاقات می‌کند که پی می‌برد همان دختر قیصر روم است. در این میان آبریزه که حالا به شرکان علاقمند شده برای او فاش می‌کند که اساساً درخواست کمک ملک آفریدون، پادشاه قسطنطنیه، از ملک نعمان یک تله بوده. او دخترش صفیه را گم کرده و متوجه شده که به اسیری و کنیزی درآمده و ملک نعمان او را به عنوان کنیز به عقد خود درآورده است!

با فاش کردن این راز، شرکان لشکر خود را باز می‌گرداند و ملکه آبریزه هم که حالا خطر را در دربار احساس می‌کند با او به بغداد می‌رود. شرکان در آنجا متوجه حضور برادرش می‌شود و از مهر بی‌حد پدر به او می‌رنجد، لاجرم از پدرش می‌خواهد که او را به جای دیگری بفرستد و البته نگران آبریزه نیز هست که پدرش به او دست‌درازی نکند!

الغرض آبریزه به او اطمینان می‌دهد که چنین اجازه‌ای به پدرش نخواهد داد. شرکان به ولایت دمشق منسوب می‌شود و البته ملک نعمان هم نمی‌تواند تاب بیاورد که زنی در جوارش باشد و تمتعی از او نگیرد! او در بیهوشی به آبریزه تجاوز می‌کند و آبریزه از شرم و خشم این حادثه ماه‌ها در قصرش می‌ماند. عاقبت با کنیزش و غلامی به سمت روم حرکت می‌کنند اما در مرز روم، غلام طمعکار او را می‌کشد و در همان زمان، پدرش سر می‌رسد. در ادامه مادربزرگش که زنی نیرنگ‌کار و باسیاست بوده تصمیم می‌گیرد با نفوذ به دربار نعمان ضربه‌ای کاری به او بزند. پس در لباس و هویتی متفاوت با چهل کنیز راهی بغداد می‌شود… . در ادامه‌ی داستان ما داستان قتل دراماتیک ملک نعمان و سرنوشت غریب هر یک از فرزندانش را می‌بینیم که در نهایت با نبرد مسلمانان و مسیحیان (چیزی شبیه که جنگ‌های صلیبی) تمام می‌شود.

در این داستان روابط خانوادگی، عشق و خیانت پررنگ‌ترین نقش را ایفا می‌کنند و بخش‌های مختلف داستان پر از خرده‌پیرنگ‌ها و شخصیت‌های فرعی قابل توجه است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های روایت این داستان کاشت و برداشت‌های مختلف و همینطور رفت و برگشت در پرداخت داستان است. به این معنی که داده‌های کوچکی به ما می‌دهد و بعدها به بهترین شکل از آن استفاده می‌کند. مانند معرفی کنیزی که به نظر نمی‌رسد اهمیت داشته باشد و در ادامه مخاطب به اهمیت حضور او و پیوندش با دیگر شخصیت‌ها پی می‌برد. یا حتی اشیائی که به نشانه‌های مهمی تبدیل خواهند شد. چنین امری در سنت داستانگویی ما که عادت به توضیح مطالب برای مخاطب دارد، به شدت جذاب و بدیع است چرا که تا جای ممکن به مخاطب اجازه می‌دهد تا خودش وقایع، کنش‌ها و دیالوگ‌ها را به یکدیگر ربط دهد و داوری‌های متفاوتی درباره‌ی شخصیت‌ها داشته باشد. رفت و برگشت در پرداخت به داستان هم تا حدی از شکستن خطوط زمانی می‌آید که باعث می‌شود کم‌کم با شخصیت‌ها آشنا شویم. مثلاً شخصیت نزهة الزمان را یک بار در روایت خودش دیده‌ایم و در روایت ذوءالمکان از زاویه‌ای دیگر با او آشنا می‌شویم.

در مجموع این داستان با ظرفیت‌های فرهنگی متنوع، قابلیت‌های دراماتیک بالقوه و بالفعل و همچنین شیوه‌های خلاقانه‌ی روایت می‌تواند بستر مناسبی برای انواع اقتباس باشد. چه یک سریال بلند و پرکشش در همان بستر تاریخی و چه الهامی از آن برای خلق یک درام خانوادگی یا عاشقانه‌ای تراژیک و مدرن.

داستان «سیاوش» از شاهنامه

شاهنامه‌ی فردوسی از منابع مهم برای سینماگران و درام‌نویسان است. چرا که علاوه بر داستان‌های حماسی و اساطیری، شیوه‌ی روایت فردوسی و صحنه‌‌پردازی او، بر ظرفیت‌های متن افزوده و می‌تواند الگوی خوبی برای ما باشد. به شکلی که در برخی صحنه‌ها توصیف احوالات بیرونی و درونی شخصیت‌ها، زمان و مکان و حتی استفاده از حواس مختلف در توصیف، یک کارگردانی کامل را رقم می‌زند.

فردوسی پس از رستم و سهراب یکی از مهم‌ترین داستان‌هایش را برای ما روایت می‌کند. داستان سیاوش، پسر برگزیده‌ی کیکاووس که به دست رستم بزرگ شده است (رستمی که پیش از آن با دستان خودش پسرش را کشته و با کاووس هم اختلافات شدیدی دارد). سیاوش در جوانی به دربار ایران بازمی‌گردد و آنجا سودابه، نامادری (یا به روایتی مادر) او سعی در اغوایش دارد و زمانی که تلاش خود را ناکام می‌بیند ماجرا را به شکلی واژگون برای کیکاووس بازگو می‌کند. خود رابطه‌ی سیاوش، سودابه و کاووس با یکدیگر بسیار دراماتیک است. از ورود سیاوش به کاخ تا دسیسه‌های سودابه و چشم‌ بستن چندباره‌ی کاووس در برابر حیله‌های همسرش در جاهایی که با تمام شواهد و ادله‌ی موجود دروغ او آشکار شده، این رابطه را پیچیده‌تر هم می‌کند.

در ادامه‌ی این ماجرا با وجود اثبات بی‌گناهی سیاوش، او تلاش دارد از دربار دور شود و به همین دلیل اولین داوطلب برای مقابله با افراسیاب است. در جایی که او به بهترین شکل با لشکر توران مقابله می‌کند و افراسیاب هم به دلیل پیشگویی‌های عجیبی که شنیده خواستار متوقف کردن جنگ است، باز هم دستورات عجیب کاووس بدترین اتفاقات را رقم می‌زند. کاووس با دستور قتل عام گروگان‌های بی‌گناه تورانی سیاوش را در وضعیتی می‌گذارد که ترجیح می‌دهد هرگز به ایران باز نگردد. در اینجا سیاوش با پیشنهاد توران برای پناهندگی مواجه می‌شود، با دختر افراسیاب ازدواج می‌کند، شهری به نام سیاوش‌گرد می‌سازد که آرمانشهر ایرانی-تورانی خود را در آنجا تصویر می‌کند و عاقبت با تردیدهای همیشگی افراسیاب و دسیسه‌ی برادرش گرسیوز کشته می‌شود.

در اینجا داستان سیاوش به ظاهر پایان یافته اما گویی سیاوش نهالی است که فردوسی آن را تازه در این نقطه می‌کارد تا به مرور آبش دهد و بزرگش کند و با آن شاهنامه را به اوج برساند. در اینجاست که او مجال پیدا می‌کند به بهانه‌ی ماجرای کین سیاوش، پادشاهی کیخسرو و انتقام‌های زنجیره‌ای که رخ می‌دهد جنبه‌های مختلفی از شخصیت‌های مشهور ایران و توران را به ما نشان دهد. اینجاست که ما شخصیت‌پردازی فوق‌العاده‌ی پیران، سپهسالار تورانی که به سیاوش قول امان داده بود را می‌بینیم. در همین نبردهای کین سیاوش است که اوج تشویش و غرور در میان پهلوانان ایرانی آشکار می‌شود. روابط خانوادگی جالب و شیرین خاندان گودرز در میان همین گفتگوها برای ما آشکار می‌شود و رستم در همینجاست که به شکلی قاطع یک بار برای همیشه هرگونه تهدیدی را نسبت به ایران خنثی و برتری‌اش را نسبت به تمام ایرانیان و تورانیان ثابت می‌کند.

به همین دلیل خواندن داستان سیاوش از از آغاز تا پایان کین سیاوش و حتی تا پایان داستان جنگ کیخسرو و افراسیاب می‌تواند ایده‌ی چندین فیلم و سریال در ژانرهای مختلف و متنوع را به ما بدهد.

در پرداخت به ماجرای سیاوش و سفرش از ایران به توران می‌توان با عینک روانکاوانه داستان را پرداخت. در تمام قسمت‌های مذاکرات ایران و توران و همینطور شکل آرایش لشکر می‌توان به درام‌های سیاسی و جنگی حتی خارج از فضای شاهنامه فکر کرد و شکل تصویرسازی فردوسی در میدان جنگ می‌تواند حتی در انتخاب نوع قاب‌بندی و میزانسن در کارگردانی به ما کمک کند. البته این نکته در صحنه‌هایی خارج از جنگ هم صادق است اما اوج هنرش در رزم دیده می‌شود. در میانه‌ی این داستان حتی می‌توان داستان‌های کمدی‌رمانتیک هم خلق کرد که مشخصاْ شخصیت بیژن بهترین انتخاب برای چنین پرداختی است. از جنگاوری، تا رفاقت تا روابطش با خانواده و همینطور عاشق شدنش بستری مناسب برای خلق یک کمدی رمانتیک را به ما می‌دهد!

در این یادداشت تلاش داشتیم تا سینماگران را از زوایای متفاوتی با متون ادبیات کلاسیک آشنا کنیم و البته مثال‌های فراوانی از این متون و متن‌های دیگر ادبیات فارسی برای انواع اقتباس وجود دارد. فقط کافیست خارج از هاله‌ی شکوهمند تقدس متون کهن بیرون بیاییم و از خواندن داستان‌ها لذت ببریم و به شکل‌های مختلفی تصورشان کنیم. مثلاً چه می‌شد اگر داستان حسنک وزیر را به صورت یک درام دادگاهی در دوره‌ی پهلوی می‌دیدیم؟ چه می‌شد اگر دژ هوشربای مثنوی تبدیل به یک داستان علمی-تخیلی در آینده می‌شد؟ چه می‌شد اگر شخصیت‌های مرزبان‌نامه و کلیله و دمنه مانند لاکپشت‌های نینجا یا پاندای کونگفوکار قهرمانانی در همین تهران خودمان بودند؟و …

شاید برای درک بهتر این مطلب خوب باشد به نمونه‌های هالیوودی یا اروپایی فکر کنیم. چطور از متن ثقیلی مانند هملت، داستان شیرشاه اقتباس شده؟ چطور داستان خشن هرکول تبدیل به انیمیشنی برای کودکان شده؟ یا چطور بسیار تراژدی‌های یونان سرمنشاء مهم‌ترین فیلمنامه‌هایی بوده‌اند که در همین شهرهای امروز اتفاق افتاده‌اند؟ چنین اتفاقی می‌تواند برای ادبیات فارسی هم بیفتد اگر ارتباط عمیق و موثری میان ادبیات و سینمای ایران وجود داشته باشد و هم کارشناسان ادبیات بتوانند منابع مهمی در اختیار سینماگران قرار دهند و هم سینماگران چنین منابعی را قدر بدانند و به سوی زنده کردن این تصویرهای کهن بروند. کافی است باور کنیم که بهترین شاعران و نویسندگان کهن ما، پیشروترین آن‌ها بوده‌اند.

ظرفیت‌های ادبیات کلاسیک فارسی برای اقتباس سینمایی

مریم شایسته

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.