بخش نوعی نگاه Un Certain Regard در جشنواره‌ی فیلم کن، مصداق همان غذاخوری کوچک موش‌ها در سقف رستورانِ راتاتویی است؛ جایی که در میان زرق و برق رقابت اصلی و فرش قرمز جشنواره، به چشم نمی‌آید. رنگ و لعابش از جریان غالب جداست و با فرش نا-قرمزش، بیشتر شبیه راهروی بی سر و صدایِ ورودی رفتار می‌شود. با این حال، این بخش طی سال‌ها ثابت کرده که همان جوهره‌ی ناب و پنهانی است که به تدریج ستارگانی را می‌آفریند، آن‌ها را از زیر سایه‌ی رقابت اصلی بیرون می‌کشد و آینده‌ای درخشان برایشان رقم می‌زند. تیری فرمو نیز، در قامت مدیر این جشنواره، در باب نوعی نگاه جشنواره‌ی کن اینطور گفت:«هدف بخش نوعی نگاه، برجسته كردن روندهاى نو، مسيرهاى جديد و كشوهاى تازه در سينماست. اين بخشى‌ست كه به فيلمسازان جوان-به ويژه كارگردانان زن-بها مى‌دهد و زمينه‌ساز ظهور نسل‌هاى آينده می‌شود. ما به دنبال سبک، اصالت، نيروى روايت و باور هستيم.»

بخش نوعی نگاه در سال ۱۹۷۸ به کوشش ژیل ژاکوب در جشنواره‌ی کن بنیان نهاده شد؛ بستری برای آنکه باری دیگر نگاهی خاص به صداهای جدید و روایت‌های منحصر به‌فرد از دل فرهنگ‌ها، اقلیت‌ها و فیلمسازان مستقل فراهم شود. این فیلم‌ها نه جایگاهی در رقابت اصلی داشتند و نه صرفاً آثاری هنری، خشک و رسمی بودند؛ بلکه روایت‌هایی برآمده از فرم‌های نوآورانه و ترجمه‌ای شخصی از زیستِ یگانه‌ی فیلمسازان به شمار می‌آمدند. این آثار، گونه‌ای از سینما را نمایندگی می‌کردند که معمولاً جایی در مرکز توجه ندارند، اما مسیری قابل تأمل و استثنائی برای خود و مخاطبانش فراهم می‌آورند. این‌ها، همان ویژگی‌هایی بودند که توجه افرادی چون ژیل ژاکوب را جلب کرده و به ایجاد بخشی مستقل برای چنین آثاری انجامید.

تولد یک چشم‌انداز تازه از دل حاشیه‌ها
این تفکیک، همچون سکویی برای پرتاب آینده‌ی سینما عمل می‌کند؛ بسیاری از فیلمسازانی که امروز در رقابت‌های اصلی کن یا حتی در اسکار می‌درخشند، نخستین گام‌های شکوفایی خود را مدیون این کتگوری هستند. بونگ جون‌هو، پیش از آنکه با فیلم انگل (Parasite, 2019) نخل طلای کن و جایزه‌ی اسکار را از آن خود کند، با فیلم مادر (Mother, 2009) در بخش نوعی نگاه به چهره‌ای شناخته‌شده بدل شد. از سوی دیگر، روبن اوستلوند نیز پیش از تکمیل سه‌گانه‌ی خود، با فیلم فورس ماژور (Force Majeure, 2014) برنده‌ی جایزه‌ی این بخش شد. همچنین زاویه دولان، فیلمساز جوان و پدیده‌ی برخاسته از سینمای کبک، که در حال حاضر یکی از اعضای هیئت داوران همین بخش است نیز مطرح شدن خود را مدیون موفقیت فیلم‌های تپش‌های قلب (Heartbeats, 2010) و به هر حال لارنس (Laurence Anyways, 2012) می‌داند. این فهرست، اسامی بی‌شماری را به ما عرضه می‌دارد که تبلور و بالندگی خود را مدیون ارزش‌گذاری جشنواره به تولیدات مستقل و مهجوری هستند که حرف‌های تازه‌ای برای گفتن دارند.

سینما به‌مثابه تجربه‌ای میان‌فرهنگی
یکی از ویژگی‌های مهم بخش نوعی نگاه، تمرکز بر فیلم‌هایی‌ست که از دل فرهنگ‌های بومی، اقلیت‌ها و بسترهای غیرشهری یا غیرغربی می‌آیند؛ آثاری که نه با زرق و برق فنی، بلکه با روایتی ساده و انسانی، تجربه‌های زیسته‌ی منحصر‌به‌فرد را به تصویر می‌کشند. این فیلم‌ها اغلب با نگاهی مستندگونه، به زندگی روزمره نزدیک می‌شوند و به‌جای تکیه بر تکنیک‌های اغراق‌آمیز، تلاش می‌کنند جهان‌بینی‌هایی متفاوت و صادقانه را پیش روی مخاطب بگذارند. از این منظر، تجربه‌ی تماشای آن‌ها نه فقط تجربه‌ای زبانی یا جغرافیایی متفاوت است، بلکه مواجهه‌ای تازه با فرم‌های روایت، سبک‌های زیباشناختی و مسائلی‌ست که در سینمای غالب کمتر مجال بروز دارند.

ارج نهادن به چنین آثاری، نشان‌دهنده‌ی نگاهی‌ست که جهانی شدن را با یکسان‌سازی فرهنگی یکی نمی‌گیرد، بلکه آن را فرصتی برای خلق فضاهای چندصدایی می‌داند. این تمرکز، در نسبت با مفهوم «سیاست مکان» –که نخستین‌بار از سوی آدرین ریچ مطرح شد– معنایی مضاعف پیدا می‌کند: جست‌وجوی آگاهانه‌ی صداهایی که از دل مکان‌هایی دیگر برمی‌خیزند و در عرصه‌ای بین‌المللی طنین می‌اندازند. در واقع، آن‌چه این فیلم‌ها را متمایز می‌کند، نه صرفاً خاستگاه جغرافیایی یا زبانی‌شان، بلکه شیوه‌ی ترجمه‌ی آن تجربه‌ها به زبانی جهانی‌ست؛ زبانی که مخاطب را درگیر می‌کند، به تأمل وامی‌دارد و زمینه‌ای برای همدلی انسانی فراهم می‌آورد.

از دل اقلیت‌ها تا قلب جشنواره
در میان این آثار، برخی به واسطه‌ی نگاه انسانی، قدرت روایتگری و بهره‌گیری از زبان بومی‌شان به‌طور ویژه‌ای مورد تحسین و توجه مخاطبان قرار گرفتند؛ از جمله فیلم کودکان سارایوو (Children of Sarajevo, 2012) ساخته‌ی آیدا بگیچ از بوسنی، که با ترسیم دوران پس از جنگ، در پی روایت زندگی خواهر و برادری در جهانی زخم‌خورده است و تصویری از سینمای جنگ‌زده‌ی بالکان ارائه می‌دهد. در کنار آن، فیلم سانتوش(Santosh, 2024) به کارگردانی ساندیا سوری، از سینمای معاصر هند، با نگاهی زنانه و متعهد، ساختار مردسالار و تبعیض‌آمیز نظام قضایی هند را به نقد می‌کشد. همچنین فیلم پس از لوسیا (After Lucia, 2012) ساخته‌ی میشل فرانکو از مکزیک، با درون‌مایه‌ای خانوادگی-اجتماعی به واکاوی تبعات خشونت‌های روانی می‌پردازد. از سوی دیگر، فیلم آمریکایی جانوران حیات وحش جنوب (Beasts of the Southern Wild, 2012) به کارگردانی بن زایتلین، نمونه‌ای از ادغام اسطوره و استعاره‌های فلسفی با فقر بومی در سینمای مستقل آمریکاست. این آثار، هر یک از منظر محتوا، فرم و خاستگاه فرهنگی، بیانگر هویت چندوجهی و بومی‌بنیاد بخش نوعی نگاه هستند؛ بخشی که با کشف ناشناخته‌ها، به قلب سینمای آینده نفوذ می‌کند.

نگاه جهانی به تجربه‌گرایی ایرانی در جشنواره کن
سینمای ایران، به‌عنوان یکی از جریان‌های مهم و تأثیرگذار در سینمای جهان، همواره در جشنواره‌ی کن حضوری جدی و متمایز داشته است. از دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی به بعد، فیلم‌سازان ایرانی با آثاری که اغلب بر بستر واقع‌گرایی اجتماعی، روایت‌های مینیمال و شخصیت‌پردازی‌های ظریف استوار بودند، توانسته‌اند توجه منتقدان و داوران بین‌المللی را به خود جلب کنند. اگرچه اغلب نگاه‌ها معطوف به بخش مسابقه‌ی اصلی و نام‌های بزرگی چون عباس کیارستمی، جعفر پناهی و اصغر فرهادی بوده، اما طبق معمول بخش نوعی نگاه نیز بستری مناسب برای معرفی نسل‌های تازه‌تر سینماگران ایرانی و صداهای نو در فضایی تجربه‌گرا و جسور فراهم آورده است. در همین چارچوب، فیلم ناهید (Nahid, 2015) ساخته‌ی آیدا پناهنده، به نمایش درآمد و با دریافت جایزه‌ی آینده‌ی نویدبخش (Prix de l’Avenir)، نوید-بخش آینده شد. پناهنده با نگاه شخصی خود، به روایت زنی تنها (با بازی سارا بهرامی) می‌پردازد که در حال دست‌وپنجه نرم کردن با چالش‌های حضانت فرزند و محدودیت‌های اجتماعی‌ست. ناهید به واسطه‌ی بهره‌گیری از زبان بصری تأثیرگذار، روایت‌پردازی آرام اما پرکشش و زنانه‌ی خود، نمونه‌ای قابل تحسین از سینمای مستقل و زن‌محور ایران در عرصه‌ی بین‌المللی به‌شمار می‌آید.

از دیگر حضورهای مهم سینمای ایران در بخش نوعی نگاه، می‌توان به فیلم وارونگی (Inversion, 2016) ساخته‌ی بهنام بهزادی اشاره کرد؛ فیلمی که در دل همان سنت سینمای اجتماعی-شهری ایران، تصویری تازه از تضاد میان خواست فردی و ساختارهای فرسوده‌ی خانوادگی ترسیم می‌کند. بهزادی در وارونگی با زبانی آرام و بی‌ادعا، وضعیت زنی را روایت می‌کند که میان مراقبت از مادر بیمار و حقِ زندگی مستقل، سرگردان مانده است. اما آنچه این روایت ساده را به تجربه‌ای خاص بدل می‌کند، نه فقط موضوع، که مواجهه‌ی فیلم با آن است: تصویری از زیست روزمره در کلان‌شهری آلوده، پر از سکوت‌ها و مکث‌هایی که فشار را بی‌صدا منتقل می‌کنند. وارونگی در امتداد همان دغدغه‌هایی‌ست که پیش‌تر در فیلم‌هایی مثل ناهید دیده بودیم: جهان زنانه‌ای که میان ساختارهای سنتی، بارِ مسئولیت، فرسودگی و امید حرکت می‌کند. حضور این فیلم در بخش نوعی نگاه، یک‌بار دیگر نشان داد که سینمای مستقل ایران، با اتکا به روایت‌هایی ظریف، بومی و شخصی، می‌تواند در سطح جهانی شنیده شود.

فیلم‌هایی که در این بخش به نمایش درمی‌آیند، اگرچه در ظاهر به روایت‌های شخصی و انسانی می‌پردازند، در لایه‌های عمیق‌تر خود نقدی بر ساختارهای ناعادلانه‌ی اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی به همراه دارند. شخصیت‌هایی که از طبقات فرودست، اقلیت‌های قومی یا جنسیتی و یا جوامع در حال گذار به تصویر کشیده می‌شوند، حامل روایت‌هایی هستند که جهان‌شمول‌اند اما از زاویه‌ای بومی و خاص بیان شده‌اند. پس به طور کلی درست است که میان‌فرهنگی بودن به مثابه‌ی جوهره‌ی این بخش عمل می‌کند، اما همان‌طور که برای اغلب دنبال‌کنندگان روشن است، دستمایه‌ی سیاسی چنین فراخوان‌هایی همواره موجب سوگیری‌هایی شده است که نتیجه‌اش چشم‌پوشی از کیفیت آثار و توجه بیش‌تر به فیلم‌هایی‌ست که می‌توان واژه‌ی «کن‌-پسند» را به آن‌ها نسبت داد!

در نهایت، می‌توان گفت که بخش نوعی نگاه Un Certain Regard در جشنواره‌ی کن، نه‌تنها فرصتی‌ست برای کشف استعدادهای نو و روایت‌های بدیع، بلکه سکویی‌ست برای تجلی سینمایی چندصدا، چندفرهنگی و خلاق. این بخش، در دل ساختار رسمی و پرزرق‌وبرق جشنواره، فضایی مستقل و ریشه‌مند خلق می‌کند؛ جایی برای فیلم‌هایی که از بطن تجربه‌های زیسته و محلی برمی‌خیزند و در عین حال، به شکلی جهانی مخاطب خود را می‌یابند. در روزگاری که بازار سینما بیش از هر زمان دیگری تحت سلطه‌ی منطق‌های اقتصادی و فرم‌های مصرفی‌ست، نوعی نگاه کن با پافشاری بر خلاقیت، تنوع و اصالت، نه فقط بازتابی از آینده‌ی سینماست، بلکه نشان‌دهنده‌ی ضرورت نگاهی انسانی، محلی و مقاوم در برابر یکسان‌سازی فرهنگی‌ست. با این‌همه، نباید از یاد برد که انتخاب آثار در چنین بستری، همواره از سوی منطق‌های سیاسی، فرهنگی یا ژئوپولیتیک نیز تحت شعاع قرار می‌گیرد؛ و طبعا چنین مسئله‌ای گاه موجب آن می‌شود برخی آثار نه لزوماً به واسطه‌ی کیفیت، که بنا به مناسباتی برگزیده شوند که بتوان آن‌ها را مورد تایید چنین جشنواره‌هایی دانست. با این حال، حضور فیلم‌هایی که در این چارچوب می‌درخشند، نشان می‌دهد که همچنان هم، در سایه‌ی رقابت اصلی، آوای دیگری هم در حال سر دادن است؛ آوایی که گرچه ممکن است سخت به گوش برسد، اما پژواک آن تا دوردست‌ها می‌رود و سرانجام به گوش آن کسانی که باید، می‌رسد.

از سایه تا صحنه: بخش نوعی نگاه در جشنواره کن

نگین حاجی کاظمی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.