سینمای بریتانیا در سیر تاریخی‌اش همواره خوانش‌های متفاوتی را از واقعیت بروز داده است. رویکردی که می‌توان آن را جبهه‌ای خلاق در مقابل هالیوود دانست که بیشتر سعی دارد با فانتزی و دراماتیزه کردن زندگی روزمره مخاطب را به دنیای آثار بدوزد. در واقع دوخته شدن مخاطب در مواجهه با هالیوود مکانیزمی آگاهانه دارد. بدین معنا که مخاطب می‌پذیرد که خودش را به قصه‌ی پیش‌رو بسپارد. در حالی‌که سینمای بریتانیا اگرچه در برخی از فیلم‌هایش گویی سیاستی مشابه را در دستور کار خویش قرار داده اما با کمی دقت نظر متوجه می‌شویم که دوخته شدن مخاطب به سینمای بریتانیا می‌تواند به صورت نیابتی باشد. مخاطب پس از رویارویی با جهان رئالیستی، در واقع به کشف و شناختی از "بودن" در این جهان می‌رسد که دیگر غوطه خوردن در دنیایی تمثیلی نیست. از سویی دیگر، در بحبوحه‌ی هژمونی جشنواره‌ها و میلِ تعمیم‌یافته‌ی حضور فیلم‌ها، جشنواره‌ی کَن را می‌توان در کنارِ چندین جشنواره‌ی دیگر، به عنوان راهنمایی برای باز شناخت هنر و اثر هنری به شمار آورد.

درگاه رایگانِ ثبت‌نام فیلم نیز دلیلی دیگر بر این مدعاست که شاید از یک سو میدان رقابت را با ازدحامی قابل تأمل همراه سازد اما از سویی دیگر و در کم‌ترین حد از توقع همچون شعاع‌های یک منبع نور فیلمسازان را به سویش فرا می‌خواند.

در نخستین دوره‌ی برگزاری این جشنواره در سال ۱۹۴۶ که مصادف است با دوران پسا جنگ جهانی دوم، برخورد کوتاه ساخته‌ی دیوید لین توانست برنده‌ی نخل طلا شود. فیلمی که همچون بسیاری از آثار دیگر بی‌تردید تحت تأثیر زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن دوره(جنگ و پس از جنگ)بوده است. اسامی برندگان بریتانیایی دیگر نخل طلا، به ترتیب زیر است:

سال ۱۹۴۹، "نفر سوم" ساخته‌ی کارول رید
سال ۱۹۶۵، The knack and how to get it، ریچارد لستر
سال ۱۹۶۹، If، لیندسی اندرسن
سال ۱۹۷۱، The go between، جوزف لوزی
سال ۱۹۷۳، The Hireling، الن بریجز
سال ۱۹۸۶، The Mission، رولند جاف
سال ۱۹۹۶، رازها و دروغ‌ها، مایک لی
سال ۲۰۰۶، باد مرغزار را تکان داد، کن لوچ
سال ۲۰۱۶، من، دنیل بلیکم، کن لوچ

با دقت‌نظر در لیست ارائه شده می‌توان ادعا نمود که سینمای بریتانیا توانسته حضور پُررنگ و شایسته‌ای را از خود برجای بگذارد. ده نخل طلا نشان ازعلاقه‌ی این جشنواره به سینمایی است که از طریق آثار بریتانیایی معرفی شده است. سینمایی که با اندرسن، لین، لوچ و حتی مایک لی توانسته چهره‌ای خاص و معتبر از خود به دنیا ارائه دهد هرچند بررسی برخی آثارِ دیگر از جمله دو فیلم از فرانسیس لی نشان می‌دهد که رویکردِ آزموده شده همیشه هم نمی‌تواند منجر به نتیجه‌ای مشابه شود‌.

دلایل حضور پُررنگ بریتانیا در کن را می‌توان در موارد زیر جستجو کرد:

زیبایی‌شناسیِ ناتورالیستی

سینمای بریتانیا به خصوص در آثار کن لوچ تا حد زیادی از چنین مزیتی برخوردار بوده و همین مسئله به زعم نگارنده نقطه‌‌ای است که شاید نه بازن و دوستانش و نه ایتالیایی‌ها و نئورئالیسم‌شان بدان رسیده باشند.‌ بازن احترام به واقعه یا کنش در حال وقوع را به خصوص از منظر زمانی مهم می‌دانست و ایتالیایی‌ها هم در نئورئالیسم‌شان علی‌رغم تلاش برای بازنمایی‌ واقعیت، تا اندازه‌ای از طبیعت و تلقی آدم‌ها به مثابه‌ی محصول محیط و وراثت فاصله گرفتند. چنین زیبایی‌شناسی‌ِ بی‌پیرایه و مستقیمی نه تنها می‌تواند بر کیفیت مواجهه‌ی مخاطب تأثیر داشته باشد، بلکه آدمی را درونِ مناسباتی نمایش می‌دهد که کمتر شاید بدان پرداخته می‌شود.
بدین‌سان، تلقی بازنمایی واقعیت به عنوان حاکم مطلق روایت جایی که سوژه‌ها به مثابه‌ی قربانیان سیستم به نمایش درمی‌آیند، خصیصه‌ای است که کمک کرد سینمای بریتانیا با هدایت لوچ بتواند در جشنواره‌ی کن موفق به دریافت نخل شود‌.

کن لوچ، استادِ ناتورالیسم

نگاه لوچ در سینمایش واجد بارقه‌های از رادیکالیسم در مضمون و پرداختن به نقاط کور و کم‌تر پرداخت شده‌ی آن جامعه است. البته ذکر این نکته هم اهمیت دارد که حرکت در این مسیر احتمالِ آغشته شدن به سطوحی از گلوبالیزم آبکی و شعارزدگیِ ناخواسته را نیز بالا می‌برد کما اینکه در درخت بلوط پیر لوچ تا حدی نه تنها گرفتارِ تکرار در مضمون بلکه رکود در پرداخت و اجرا نیز می‌شود‌.

به نظر می‌رسد آن‌چه که در درخت بلوط پیر منجر به شکست فیلم و عدم موفقیت در کن شده استراتژی ارائه‌ی راه‌حل در دنیای ناتورالیستی است. جهانی که گویی ارائه‌ی راه‌حل آن هم از جنس "تشریک مساعی" دیگر مواجهه با واقعیت برهنه‌ی موجود نبوده و بیشتر حول محور رئالیسم و یا حتی نوعی نئو-نئو رئالیسم بچرخد. از این بابت که نه جنگ دیگر آن‌ جنگی است که در سینمای ایتالیا شاهدش بوده‌ایم و نه چشم‌انداز شهری در آن حد دیستوپیایی و ویران‌شهری‌است. اما جنگ در مقیاس کوچک‌تر وجود داشته و بی‌جا و مکانی آدم‌ها(سوری‌ها) نوعی دیستوپیای استعاری را رقم زده است.

دو فیلم از لوچ به ترتیب باد مرغزار را به لرزه درآورد و من دنیل بلیک هستم توانستند برنده‌ی نخل طلا شوند. هر کدام‌شان با توجه به رویکرد ناتورالیستی - رئالیستی در فیلم اول و نگاه کاملا ناتورالیستی در فیلم دوم، آن‌چیزی را به رخ کشیدند که جشنواره‌ی کن در قامتِ "غیریت فرهنگی" بدان ارزش و اعتبار می‌بخشد.

علاوه بر روایت که تاکیدش بر جزئیات زندگی روزمره است، دوربین در سینمای لوچ نقشی مشابه با یک نظاره‌گر را دارد تا بتواند بدون هیچ اغراق بیان‌گرایانه‌ای موقعیت دشوارِ سوژه را به تصویر بکشد. نه خبری از شاعرانگی است و نه نگاهی انتقادی بلکه در برخی موارد به نوعی زیبایی شناسی سرد نیز می‌انجامد.

با این اوصاف، لوچ می‌توانست به شکلی افراطی از زیبایی‌شناسی موج‌نویی و تصویری مستندگونه استفاده کند. کما اینکه چنین رویکردی نیز با توجه به نگاه ناتورالیستی‌اش قابل توجیه بود اما لوچ دوربینی آرام‌تر و نظاره‌گرتر را انتخاب می‌کند تا مخاطب صرفا به کمک عناصر فرمال به تصویر دوخته نشود بلکه طبیعت رویدادهای پیش‌رو و جبر غیرقابل انکار حرف آخر را بزند.

از رئالیسم تا نئورئالیسم و ناتورالیسم

در واقع می‌توان سینمای بریتانیا و آثار موفق این سرزمین در جشنواره‌ی کن را جاده‌ای تصور کرد که این سه رویکرد در امتداد آن قرار دارند. رویکردهایی که فصل مشترک‌شان "بازنمایی واقعیت" و دوایر متباین‌کننده‌ی‌شان از یکدیگر در مبنای فلسفی و سطح واقع‌گرایی‌شان است. حرکت این سینما در طول چنین جاده‌‌ای خبر از نوعی یکپارچگی میان فیلم‌ها می‌دهد که در برخی جوانب از یکدیگر متمایز می‌شوند. به دیگر سخن، اگرچه شیرازه‌ی اصلی این سینما استوار بر "واقعیت" است اما خوانش هر فیلمساز و ترکیب هوشمندانه‌ی رئالیزم با متریال‌های دیگر است که از هر کدام اثری درخور چنین جایگاهی می‌سازد. مرد سوم کارول رید را از منظر جغرافیایی و دید انضمامی (بعد از جنگ و فضایی ویران‌شهر) فیلمی نئورئالیستی تلقی نمود که تغییرات و نگاه نوآر گونه و قصه‌ی جنایی‌اش از مرد سوم فیلمی جاه‌طلب می‌سازد که با حفظ شیرازه‌ی اصلی می‌تواند برای مخاطب و جشنواره‌‌ها (جشنواره‌ی کن) قابل توجه و اعتنا باشد.

برخورد کوتاه ساخته دیوید لین داستان دلدادگی زنی متاهل به مردی غریبه است. باز هم به لحاظ لوکیشن و محل فیلمبرداری، برخورد کوتاه را می‌توان فیلمی رئالیستی دانست کما اینکه ایستگاه قطار و همچنین لاین صوتی فیلم (صدای قطار) نه تنها خوانشی بینامتنی و متاسینمایی را رقم می‌زند. بینامتنی از بابتِ ارجاع به "ایستگاه قطار" لومیرها که یکی از نخستین آثار رئالیستی تاریخ سینما بوده و از طرفی دیگر متاسینما به دلیل مواجهه‌ی نخست تماشاگران با همان فیلم لومیرها و معرفی "افکت قطار".
افکتی که توصیف‌کننده‌ی برخورد افراد درون سالن سینما با قطار و نقطه‌ی آغاز آگاهی به همزمان نبودن حضور روی پرده و حضور واقعی است. حتی می‌توان میان عنوان فیلم و بازخورد تماشاچیان نیز خط و ربطی بینامتنی ترسیم کرد. مواجهه‌ای کوتاه در راه شناخت سینما.

تضاد میان خواسته‌های شخصی و مسئولیت اجتماعی نوعی اخلاق رئالیستی خلق می‌کند که خاصه‌ی فرهنگ بریتانیا است.
جوزف لوزی در میانجی هم اگرچه رئالیستی است. قصه‌ی کودکی که میانجی یک رابطه‌ی ناممکن، از منظر معانی دلالت‌گر در انگلستان، میان زنی اشراف‌زاده و مردی از طبقه‌ی کارگر است، ساختار فرمی و پیرنگ مبتنی بر رفت و برگشت(فلش‌بک)، ساخته‌ی لوزی را از رئالیزم کلاسیک جدا می‌سازد.
از سویی دیگر برخورد کوتاه علی‌رغم حفظ چارچوب رئالیستی‌اش مخاطب را با دنیای ذهنی و درونی شخصیت‌ها نیز روبرو ساخته و سطوحی از انگاره‌های روان‌شناختی و احساسی را رقم می زند‌.

لیندسی اندرسن و «اگر»

اندرسن در فیلم اگر در قامت یک بیانیه‌ای معترضانه علیه سرکوب آکادمیک قرار می‌گیرد. در واقع اندرسن به وضوح سیستم سرکوب را زیر سوال برده و حتی در انتها نیز از نمایش نتیجه‌ی قائله‌ی شکل گرفته طفره می‌رود‌.‌ به دیگر سخن گویی قصد او تنها بازنمایی و نمایش اعتراض است. نمایشی که به شکلی قهرمانانه در نماهای بسته و از خلال زوم‌های برجسته‌کننده به تصویر کشیده می‌شود. اگر فارغ از جنبه‌ی معترضه‌ای که به نمایش می‌گذارد، به لحاظ فرمی و استراتژی‌های خلاقانه نیز تا حدودی پیشرو است. صحنه‌ی تقریبا تغزلی میان دو نوجوان در بار یکی از خلاقانه‌ترین بازنمایی‌ها‌ی رمانتیک است. علاوه بر آن، اندرسن نگاه خیره و بت‌سازی هالیوودی را واژگون ساخته و ابژه‌ی دید را در این فیلم جابجا می‌کند. صحنه‌‌ای که نگاه خیره‌ی فیلیپ را به ورزشکار ژیمناست به تصویر می‌کشد به شکلی مبسوط نگاه او و میل پنهانِ رادیکال را تنها از طریق مجموعه‌ای از پلان‌های مونتاژی و اسلوموشن به زیبایی به تصویر می‌کشد.

اندرسن در اگر با رئالیزم آغاز می‌کند، به ناتورالیسم می‌رسد و با حفظ پوسته‌ی رئالیستی‌اش (محل فیلمبرداری و موضوعی که از واقعیت پیرامون انتخاب شده) در برخی صحنه‌ها حتی به فرا رئالیسم هم وارد می‌شود. اگر اندرسن فیلمی مترقی و پیشرو است. فیلمی که با وجود برخی فرم‌های غیررئالیستی‌اش، کماکان در چارچوب رئالیسم باقی می‌ماند.

ترکیب‌های متفاوت با رئالیزم نشان می‌دهد ‌که سینمای بریتانیا در بازنمایی واقعیت متنوع و چند وجهی عمل کرده و کوشیده از خلال روایت‌های انسانی و مبتنی بر واقعیت نگاهی انتقادی، اخلاقی و شاعرانه ارائه دهد که این مساله با توجه به گرایش این جشنواره برخلاف اُسکار که مبتنی بر جرات فرمالیستی، نگاه اجتماعی و رویکرد انسان‌گرایانه است منجر به حضور موفق و قابل اعتنای فیلم‌های بریتانیایی در این جشنواره شود.

بررسی حضور فیلمسازان بریتانیایی در جشنواره کن

مصطفی خانی‌پور

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.