تنها چیزی که همیشگی‌است، تغییر است
هراکلیتوس

مسافر/ضد|قهرمان|ان

علت مرگ: نامعلوم را می‌توان یکی از قصه‌گوترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران دانست. فیلمی که به خوبی دایره‌ی قصه‌گوییِ دَن هارمِن را پیموده و تجربه‌ای لذت‌بخش از یک سفر را برای مخاطب رقم می‌زند‌. چند شخصیت که هرکدام زندگیِ متفاوتی دارند در یک وَن با یکدیگر همسفر می‌شوند که مرگِ غیرمنتظره‌ی یکی از آن‌ها معادلات و مناسبات دینامیک میانشان را دستخوش تغییرات بزرگی می‌کند.
هر کدامشان پیِ خواسته‌ای مشخص و البته تیپیکال‌اند که در میانه‌ی راه تغییر کرده و به محک آزمایش گذاشته می‌شود. آیا آن‌ها همچنان به آن‌چه باور دارند پایبند خواهند بود؟ تا چه میزان می‌توانند خواسته‌ی اصلی‌شان را پنهان نگه‌ دارند؟ و سوالات دیگری که می‌توان در رابطه با عمق و ابعاد شخصیت‌ها مطرح کرد.
بزنگاه نخست که به نوعی حادثه‌ی محرک قصه‌ است شخصیت‌ها را با یک مانع و سوالاتی پیرامونش روبرو می‌سازد که ترسیم‌کننده‌ی سیر منحنیِ شخصیتی‌شان است.
بزنگاه دوم، زمانی رخ می‌دهد که مسافران با مهم‌ترین و البته تیپیکال‌ترین بازنمایی‌های قدرت روبرو می‌شوند که یادآورِ یکی از آیکونیک‌ترین بازنمایی‌های صورت گرفته از چنین مفهومی در «ارباب حلقه‌ها» است. با این تفاوت که المانِ بازنمایی شده از «قدرت» در مثال نخست، وجهی سمبولیک و استعاری دارد و در علت مرگ:نامعلوم وجهی واقع‌گرایانه و آشناتر یافته و شخصیت‌ها را تحت تأثیری شگرف قرار می‌دهد.
علت مرگ: نامعلوم قصه‌ی قهرمانانی با خواسته‌های پنهان یا ضد قهرمانانی است که هر کدام درونِ قصه‌ی تلخ زندگی خودشان در قامت رابین‌هودی ظاهر می‌شوند که در نهایت توانسته‌اند موانع موجودشان را رفع نمایند. هرکدام‌شان در این مرحله (مرحله‌ی شش) گویی به خواسته‌شان دست یافته‌اند و نیازشان برطرف شده است؛ بنابراین تصمیم می‌گیرند در مرحله‌ی هفتم، به بازنماییِ تیپیکال از خود و شخصیت‌شان بازگردند. مرحله‌ای که قهرمانان و ضد قهرمانان دیگر آن‌ آدم‌هایی نیستند که خودشان و مخاطب تصور می‌کنند.

دوربین، هیچکاک، دیگری، حرکت!

کشمکش و چالش موجود بارها در هماهنگی‌ای مطلوب میان عناصر فرمال و روایی، شکل و ساختاری مناسب یافته و به خوبی مرحله‌ی چهارم(جستجو) از دایره‌ی داستان‌گویی را به ثمر می‌رساند.
از یک سو دوربین گاه و بی‌گاه با درنگ‌هایی بیشتر بر شخصیت‌ها گویی قصد دارد بخشی از داستان را برای مخاطب آشکار سازد و از سویی دیگر روایت‌گریِ قصه با خلق چالش‌های مناسب، مخاطب را در راهِ یافتن پاسخی قطعی برای سوالات ذهنی‌اش با دشواری همراه می‌سازد. همچنین موقعیت و جایگذاری دوربین در سکانس نخست میان رها و سهیل و در ارتباط با سکانس دونفره‌شان_ یک سوم انتهای فیلم_ در پُشت وانت نوعی زیبایی‌شناسیِ پیش‌گویانه را رقم می‌زند که گویی مخاطب حواس‌جمع می‌توانست آن را نقطه‌گذاری‌ای بصری برای اتفاقی روایی بداند کمااینکه در طول قصه هم از نقطه‌گذاری‌ها و تمهیداتی روایی جهت حمایت از چنین تلقی‌ای استفاده می‌شود. برای نمونه می‌توان به اختلاف رویکردِ دو زوج در رابطه با متعلقاتِ شخص فوت شده اشاره کرد.
در واقع طیِ یک روایت تقریباً هیچکاکی، مخاطب نه تنها از نقطه‌ای به بعد، یافتنِ پاسخ «چرا او(دیگری) فوت شده است؟» برایش در اولویت نبوده بلکه او ترجیح می‌دهد با رویدادهای دیگر قصه همراه شود. بدین‌ترتیب بقای مک‌گافینِ هیچکاکی تضمین شده و در الگویی کاملن اقناعی، مخاطب به دنبال «تصمیم‌های بعدی» شخصیت‌ها منتظر می‌ماند تا ببیند سیستم همنشینیِ «چه بعد از چه می‌آید» چگونه پایان می‌یابد.
هرگونه کنش به غیر از آنچه در پلان انتهایی فیلم می‌بینیم می‌تواند عدم قطعیت و ابهام نهفته در فیلم را دچار خدشه و اشکال کند. فیلمساز در پلان آخر ترجیح می‌دهد با حرکتی آرام روی محور افقی به سمت شخصیت‌ها، تلقی‌ای جمعی و گروهی از آدم‌های معرفی شده به مخاطب انتقال دهد کما اینکه قاب‌بندی‌شان در یک نمای باز و جمعی‌تر فیلم را در ارتباطی بیشتر با انگاره‌های فرامتنی قرار می‌دهد. در عوض فیلمساز ترجیح می‌دهد شخصیت‌هایش را همچنان به عنوان عاملان مستقل یک رویداد، نمایش داده و از ساخت ذهنیتی اشتراکی حداقل در محدوده‌ی زبان تصویر، اجتناب کند.

دیگریِ ساختارشکن

در علت مرگ: نامعلوم یک «دیگری» که صرفا «دیگری‌ای» هستی‌شناسانه نیست و می‌تواند حاملِ معانی دلالتگرایانه هم باشد (دلالت بر انگاره‌های نژادپرستانه و قومیتی) فدای باقیِ دیگری‌ها می‌شود. رفیقِ پای چوبه‌ی دار رفته‌ی شخصیت خلافکار گروه، همسر بیمار کارمند گروه، خانواده‌ی شاگرد راننده و معشوقه‌ی راننده‌ی وَن که از قضا گرفتارِ دیگری‌ای بزرگ‌تر است(شوهر و نظام مردسالارانه). در واقع مشابه «فیلم ماده» که ارائه‌ای بیان‌گرایانه و گروتسک از عدم توجه به دیگری و نابودی اوست این‌بار در علت مرگ: نامعلوم ما با ارائه‌ای واقع‌گرایانه و بی‌دخل و تصرف از چنین مفهومی مواجهیم. مواجهه‌ای که این‌بار برخلاف «ماده» با اجرایی شُعاری و نمایشی خاتمه نیافته و سعی دارد بر توافقی که با بیننده داشته پابرجا بماند‌. دیگری‌ای که در طولِ فیلم، احضار و ندایش گریبان شخصیت‌ها را رها نکرده و پیوسته مسئولیتی که بر دوششان قرار دارد را یادآور می‌شود. صندلی‌اش، لباسش، اموال و دارایی‌اش، بدنش(جسد)، و در انتها شریک زندگی‌اش در واقع ما با تصویری استعاری_مَجازگونه_ مواجهیم که هرکدام‌شان به عنوان بازتکثیر و بازتاب‌دهنده‌ی مفهوم «دیگری» و بازخوانی او به شمار آمده و به مثابه‌ی بخشی از فرآیند ساختارزدایی، ساز و کار شکل گرفته (تفکر غالب) را مورد کنکاش قرار می‌دهد.

در نکوهش اگزوتیسم و منظره‌پرستی

علت مرگ: نامعلوم، یک تراژدی انسانی است و برای نمایش چنین تراژدی‌ای فیلمساز به دور از اشتیاقِ و میلِ عکاسی افراطی سعی دارد قصه اش را روایت کند. میلی که روزها ناجیِ فقدانی قابل تأمل (قصه) در بسیاری از آثار سینمایی است.
تنها در یک الی دو پلان ما شاهد استراتژیِ موسوم به «طبیعت بی‌جان»هستیم در حالی‌که لوکیشن فیلم از چنین منظری از پتانسیلِ به شدت بالا و مسحورکننده‌ای برخوردار بوده و می‌تواند هر دیده‌ای را به خود جذب کرده و او را به ورطه‌ای دیگر سوق دهد. ورطه‌ای با خصوصیاتی حدودن سمبلیک و البته نشانه‌شناسانه که شاید درونِ چنین قصه‌ای با کارکردی مطلوب همراه نشود کما‌اینکه گویی طبیعت همسو با مخاطب یکی از ناظرانِ مهلکه‌ی موجود است.

نقد فیلم علت مرگ: نامعلوم

مصطفی خانی‌پور

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.