کمدین‌ها به فراخور خاستگاه فکری، فرهنگی، تاریخی و حتی جغرافیایی‌شان سبک‌ها و شکل‌های مختلفی برای پرداختن به موضوعات دارند و در فیلم‌ها و سریال‌های کمدی مسائل مختلفی انتخاب می‌کنند و شاید حتی خط قرمزهایشان یا اساساً داشتن یا نداشتن آن (در فضای فکری شخصی و نه لزوماً با حربه سانسور و اجبار) بر همین اساس متفاوت باشد. اما الگوهای خاصی هستند که کمدین‌ها را به هم پیوند می‌دهند.

هر چند خود کمدین‌ها ذاتاً سخت با هم جوش می‌خورند و بهتر است بگوییم که این الگوها در ذهن ما پیوندی نامرئی میان کمدین‌های مختلف برقرار می‌کنند. (اگر جشن تولد سوزی مایرسن (Susie Myerson) در سریال کمدی خانم میزل شگفت‌انگیز (Marvelous Mrs. Maisel) یا دوست بی‌نمک جری (Jerry) در سریال کمدی ساینفیلد (Seinfeld) که بعد از او اجرا می‌رفت را به یاد بیاورید، مطمئنم ده‌ها مثال دیگر هم از همین روابط عجیب بین کمدین‌ها یادتان می‌آید.)

چاپلین (Chaplin)، از برجسته‌ترین هنرمندان تاریخ فیلم کمدی، می‌گوید: «زندگی در کلوزآپ تراژدی و در لانگ‌شات، کمدی است.» و انگار این لانگ‌شات برای من امن‌ترین و در عین حال ترسناک ترین جای دنیاست. من می‌گویم جهان و مصائبش بزرگ و مهیب‌اند اما تو بزرگتری اگر چند قدم عقب‌تر بروی و از دور نگاهشان کنی و متوجه شوی چقدر حقیر و بی‌معنی‌اند، آن وقت می‌شوی یک انسان رند شوخ‌طبع. حالا اگر تمام عمرت در همین زاویه جهان را ببینی و برای دیگران هم یک ترجمۀ لانگ‌شاتی از هر اتفاق بزرگ و کوچکی داشته باشی، یک کمدین هستی و من برای شنیدن تو گوش‌هایم را تیزتر می‌کنم.

منشاء اصلی این موتیف‌ها هم چیزی نیست جز همان نگاه لانگ‌شاتی، یعنی از دور نگاه کردن به مسائل و کوچک کردن آن‌ها. هر چند، محصول این نوع نگاه در کمدین‌ها ساخت شوخی‌های پی‌درپی و بزله‌گویی و عموماً ساخت فضای مفرح و سرگرم‌کننده است اما به نظر می‌رسد هر چه این بینش در کمدین عمیق‌تر شده باشد و به نوعی فلسفۀ زیست او را تشکیل دهد، او منزوی‌تر، رنجورتر و ناراضی‌تر است. اتفاق غریبی هم نیست. وقتی تمام جهان با عظمتش در نظرت کوچک باشد، پوچی شاید اولین و طبیعی‌ترین حسی باشد که به سراغت می‌آید.

به چهرۀ چند کمدین در نسل‌های مختلف دقت کنید: چارلی چاپلین، باستر کیتٔن (Buster Keaton)، وودی آلن (Woody Allen)، لنی بروس (Lenny Bruce)، اندی کافمن (Andy Kaufman)، جیم کری (Jim Carry) و لری دیوید (Larry David).

درست است که المان‌های عجیب و نامتوازن در چهرۀ آن‌ها و دیگر کمدین‌ها خود بخشی از شوخی‌‌هاست اما اگر کمی بیشتر نگاه کنید درماندگی، غم و حتی معصومیت عجیبی در صورت‌هایشان خواهید یافت. حتی یادم می‌آید مدتی پیش داشتم پشت صحنه‌هایی از کارهای برگمان (Bergman)، فلینی (Fellini)، دیوید و آلن را می‌دیدم و به طرز عجیبی برگمان در اکثر تصاویر خنده از لبش نمی‌افتاد و بالاتر از آن چهرۀ سرخوش بزله‌گویی و حتی مسخره‌بازی داشت و در عوض کمدین‌های بزرگوار با چهره‌های عبوس و ناراضی در حال خلق شوخی‌های درست و ناب بودند!

اما فرای سیمای کمدین، الگوهای دیگری در متن‌ها وجود دارند که برآمده از بینش کمدی هستند و به اشکال مختلف در فیلم‌های کمدی، سریال‌های کمدی و استنداپ کمدی‌ها بروز می‌یابند که در ادامه به بررسی چند مورد می‌پردازیم:

ناکامی

استیو کاپلان (Steven Kaplan) در کتاب ابزار کمدی‌نویسی می‌گوید: «کمدی هنر گفتن حقیقت است.» و در ادامه مرز باریک میان تراژدی و کمدی را شرح می‌دهد و مرگ را مسئلۀ مهمی می‌داند که سازندۀ هر دو است. سپس از حقایق و ظرایف بزرگ و کوچکی حرف می‌زند که در درام‌ها به رویشان سرپوش گذاشته می‌شود و در کمدی اتفاقاً با نمای درشت، دستآویز خنده می‌شوند. از برآیندِ آنچه کاپلان می‌گوید و چیزی که از پشت عینک کمدین می‌بینیم، به این می‌رسیم که انسان در مراحل مختلف زندگی به انواع مختلف ناکامی را تجربه می‌کند و از آنجا که از غول مرحلۀ آخر یعنی مرگ هم شکست می‌خورد، می‌توان گفت اساساً در زندگی ناکام است. چه عالی! این شد متریال یک جوک خوب برای دهه‌ها و قرن‌ها!

ناکامی به تناسب راویِ آن چهره‌های مختلفی دارد. وقتی شخصیت‌ها در کمدی‌های اسلپ‌استیک (Slapstick) دائم زمین می‌خورند و با انواع بلایای فیزیکی دست و پنجه نرم می‌کنند، با نوعی از ناکامی درگیرند. وقتی نستور پاتور (Nestor Patou)، در فیلم کمدی ایرما خوشگله (Irma La Douce) از ادارۀ پلیس اخراج می‌شود و باید بپذیرد معشوقش به شغل نه‌چندان شریفش متعهد است در ناکامی به سر می‌برد.

در سریال‌های کمدی ایرانی رضا عطاران، سیمای تیپیکال حمید لولایی، سیروس گرجستانی و حتی خود عطاران نمونه‌هایی از پدران ناکام در تأمین نیازهای خانواده‌اند. خود وودی آلن در فیلم آنی هال (Annie Hall) بروز یک سبک زندگی ناکام در روابط عاشقانه است. ازدواج‌ها و روابط پی‌درپیِ راس گلر (Ross Geller) در سریال کمدی فرندز (Friends) نمودی از ناکامی او در دست‌یافتن به معشوق دوران نوجوانی و نگه داشتن اوست و میریام میزلِ شگفت‌انگیز هم اصلاً مسیرش به کمدی را در دل شبی که ناکامی ازدواج برسرش آوار شده می‌یابد و تا پایان هم با کفش آهنین پا روی مسائل می‌گذارد و برای ماندن روی صحنه می‌جنگد. ناکامی هم مانند عناصر دیگر، بسته به جهان‌بینی خالق اثر می‌تواند محو شود و پایان خوشی را رقم بزند یا مهیب‌ترین پایان‌ها را در صورت مخاطب بکوبد.

سماجت

شما را نمی‌دانم اما من در زندگی‌ام کسی را ندیده‌ام که با هرگونه سماجتی مشکل نداشته باشد. از سوال‌های پیچ در پیچِ بچه‌های کوچک گرفته تا توصیه‌های رگباری یک فروشنده که پشت سرتان راه می‌افتد و حتی پشۀ سمجی که رهایتان نمی‌کند. اما معجرۀ کمدی همین است که شما به جای کلافگی، به این وضعیت بخندید یا حتی این سمج‌ها به نظرتان شیرین بیایند. مانند کلاه قرمزی که اصرارش بر ورود به برنامه و رسیدن به خواسته‌های بزرگ و کوچکش زندگی آقای مجری را سیاه می‌کند، اما برای ما دوست‌داشتنی است. این تفاوت هم باز از فاصلۀ ما با سوژه می‌آید، چرا که ما از دور نظاره‌گر ماجراییم و هم وجوه جالبی از شخصیت سمج می‌بینیم و هم به عصبانیت قربانی می‌خندیم. مثال جالب و البته اغراق‌شدۀ دیگر، داستان «مرگ کارمند» چخوف است که نیل سایمن (Neil Simon) آن را به شکلی رندانه در نمایشنامۀ «پزشک نازنین» خنده‌دارتر کرده است. در این داستان، شخصیت چردیاکف که یک کارمند ساده است به خاطر عطسۀ سهوی روی سر مافوقش به هم می‌ریزد و چنان احساس گناه و نشخوار فکری به او حمله می‌کند که خودش را به کشتن می دهد! این سماجت درونی و بیرونی چردیاکف هم مخاطب را به فکر فرومی‌برد و هم می‌خنداند.

نمونۀ بزرگ دیگر از سماجت، جناب لری دیوید است که نقش خودش را در سریال کمدی «زیاد ذوق‌زده نشو» (Curb your Enthusiasm) بازی می‌کند و بارها همین خصلتش را دستمایۀ شوخی کرده است. بگذارید فقط یک مثال برایتان بزنم تا متوجه شوید وقتی لری به چیزی می‌چسبد هیچ چیز نمی‌تواند آن را بِکَنَد. همۀ ما تجربۀ بد از کافه یا رستوران داشته‌ا‌یم و حتی شده با مسئولان آنجا دعوا کنیم، اما وقتی این اتفاق برای لری می‌افتد، آن‌قدر بحث را ادامه می‌دهد که فروشنده ورودش را به مغازه منع می‌کند. اما داستان همین جا تمام نمی‌شود. لری تصمیم می‌گیرد یک مغازۀ لجبازی راه بیندازد و دقیقاً کافه‌ای کنار کافۀ «موکا جو» بزند؛ فقط برای این که کسب و کار او را کساد کند و به این ترتیب ماجرای «موکا جو» به اندازه یک فصل کامل این سریال کمدی طول می‌کشد!

در این مثال‌ها و نمونه‌های دیگر می‌بینیم که سماجت گاه با نشخوارِ فکری، گاه با لجبازی و حتی شاید حماقت همراه است که از چند قدم دورتر به راحتی پوچی‌اش را فریاد می‌زند.

رذالت

در این قسمت از یادداشتم، عنصر مورد علاقه‌ام به کار می‌برم: رذالت!

شاید ظاهراً برای ژانر سرخوش و مفرحی مثل کمدی کمی خشن به نظر برسد اما به‌نظرم اگر آگاهی انسان‌ها به رذالت‌های کوچک و بزرگ نوع بشر نبود، شاید اصلاً کمدی‌های ناب ساخته نمی‌شدند. یک بار به دوستی گفتم به‌نظرت در سریال کمدی آفیس (The Office (US، «جیم» (Jim) در مورد «دوآیت» (Dwight) زیادی رذالت به خرج نمی‌دهد؟ دوستم بلافاصله گفت به نظرش دوایت حقش همین است و اصلاً جیم تا همین‌جا هم آقایی کرده! من که این‌ها را برایتان می‌نویسم شخصیتی بسیار شبیه به جیم هالپرت دارم و به همین دلیل می‌دانم که این شوخی‌ها از کجا می‌آیند. دقیقاً از شیطانِ متین و موجه توی سرمان.

همۀ ما بدجنسی‌هایی داریم. به نظرمان انسان‌هایی که به هر دلیل روی اعصابمان می‌روند مستحق مجازات‌اند و از آنجا که خیلی متمدنیم، نمی‌خواهیم سرشان را به دیوار بکوبیم اما سر کار گذاشتن‌شان به کسی آسیب نمی‌زند. بد نیست کمی برایتان باز کنم که جیم تا چه حد اذیت کردن دوایت را جدی می‌گیرد. یکی از حقه‌های معروف جیم گذاشتن وسایل دوایت در ژله است. یک بار تصمیم گرفتم برای تولد دوستِ آفیس فنمان هدیه‌هایش را در ژله بگذاریم و آنجا بود که فهمیدیم برای این کار چه انرژی و زمان زیادی نیاز است که البته از نظر جیم ارزشش را دارد!

سریال آفیس از نمونه‌هایی است که روی واقعیت‌های ملموس مانور می‌دهد و انگار شباهت بیش از حد آن به زندگی ما باعث می‌شود بیشتر بخندیم و البته که در عین حال به همین دلیل عده‌ای از بینندگان را پس می‌زند. مثال دیگر در این زمینه سریال کمدی انگلیسی مهجور بلک‌ادر (Blackadder) است که ما در آن «روآن آتکینسن» (Rowan Atkinson) را پیش از تبدیل به «مستر بینِ» (Mr. Bean) صامت، در سیمای ناطقِ «لرد بلک‌ادر» می‌بینیم. این سیت‌کام در چهار دوره تاریخی می‌گذرد که در همۀ آن‌ها افراد ثابتی با بدترین ویژگی‌های اخلاقی و پست‌ترین رفتارها در دربار یا ارتش انگلستان جمع شده‌اند و دائم دسته‌گل به آب می‌دهند. رذالت این شخصیت‌ها به حدی است که از همان ابتدا هیچ کاری را از آن‌ها بعید نمی‌دانیم و مهمتر از همه در پایان هر فصل فرجام همۀ آن‌ها مرگ است.

در فیلم‌ها و سریال‌های کمدی ایرانی که شاید محافظه‌کارتر باشند کمتر چنین عنصری را پررنگ می‌بینیم و شاید بتوانیم بعضی شخصیت‌های آثار برادران قاسم‌خانی در همکاری با مهران مدیری را مانند اهالی برره، داوود و فرهاد در پاورچین، کوروش در نقطه‌چین و اهالی دربار در قهوۀ تلخ را رذل بدانیم که تقریباً همگی هم الگویی از اعمال زور جمعی خبیث بر یک فرد متفاوت یا بیگانه هستند. مثال مهم دیگر در نمونه‌های وطنی اهالی خانۀ دایی جان ناپلئون هستند که از کوچک تا بزرگ همگی در حال فکر کردن به منافع خود هستند و هر جا که فرصتی پیدا کنند، سر همدیگر را کلاه می‌گذارند. از آقاجان و دایی جان که مسئله را جدی می‌گیرند تا اسداله میرزای شیرین و جذاب که از دست انداختن این خاندان آریستوکرات مملکت لذت می‌برد.

در اینجا لازم است منظورم را از نوع رذالت کمدی‌ساز شفاف کنم. ممکن است در بسیار از آثار داستانی، شخصیتی خبیث یا رذل وجود داشته باشد اما لزوماً نیت پلید یا اقدامات وحشتناک آن شخصیت، وضعیت کمدی نمی‌سازد. مثلاً شخصیت روپرت (Rupert) در سریال کمدی تد لاسو (Ted Lasso) از همان ابتدا منفور است، اما درحقیقت بار کمدی به ماجرا اضافه نمی‌کند و کاملاً نقطۀ مقابل این مسئله است؛ چرا که در رذالتی که منظور ماست، فکرهای خبیثانه و روی تاریک شخصیت انسان نشانه گرفته می‌شود و به قول کاپلان کمدین‌ها این حقیقت تلخ را داد می‌زنند. اما زمانی که شخصیت‌های خبیث در جایگاه مقابل قهرمان یا همان «ویلن» Villain قرار می‌گیرند، به نوعی قهرمان داستان مظلوم و معصوم به‌نظر می‌رسد؛ حال آن که ما با عینک کمدی می‌دانیم که هرکس ذره‌های رذالت در خود دارد. در حالی که مثلاً رذالت فلچر (Fletcher)، وکیل هفت‌خطِ فیلم کمدی «دروغگو دروغگو» (Liar Liar) دستمایۀ اصلی شکل‌گیری داستان و کمدی آن است. در آخر، گاهی کمدین بیماری‌های ذهنی و روحی، گناهان و بدی‌های خود را صاف جلوی دوربین داد می‌زند واز تمسخر تیره‌ترین مسائل روحش گریزی ندارد. آن وقت می‌شود فلی‌بگ (Fleabag) که هزار بار زمین می‌خورد و می‌شکند و دست آخر هم چیزی در زندگی‌اش درست نمی‌شود اما چه می‌شود کرد؟

.It'll pass

برگردیم به قاب دور و درازمان. در این یادداشت تلاش کردم تا با بازنمایی نمونه‌های کمدی در سینما و تلویزیون، نگاه کمدین‌ها و در پی آن الگوهای کمدی‌ساز را واکاوی کنم. طبیعتاً کمدی در مدیوم‌های دیگر به شکل‌های مختلفی جریان دارد که جای بررسی آن‌ها این متن نبود. کمدی برای من یکی از ده‌ها ژانری که می‌شود در آن کار کرد نبوده و نیست بلکه نوعی نگاه به زندگی است که اول، پایه و اساس آن بر بازگویی حقیقت است، دوم خیلی راحت انسان‌ها را به فکر و گفتوگو فرو می‌برد و درنهایت یکی از راه‌های زنده ماندن ما در این جهان تلخ و مهیب است.

نویسنده: مریم شایسته (تحریریه ماجرا)

پرونده ژانر کمدی : بررسی عناصر شوخی در فیلم های کمدی

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.