مرگ عباس کیارستمی با قصور پزشکی، فقدانی همیشگی بر ماهیت سینمای ایران به ویژه از جنبه‌های بین‌المللی، گذاشت. اما این بار قتل، نه دق کردن در کنج خلوت، نه ظاهرا خودکشی بلکه قتل فجیع داریوش مهرجویی، سینماگر بلندآوازه ایرانی، فقدانی برای سینمای ایران، آن هم با اهمیتی دو چندان از جنبه‌ی داخلی است. هرچقدر کیارستمی نزد مخاطبان جدی‌تر هنر سینما در هر گوشه دنیا، به عنوان هنرمندی مولف و صاحب سبک و جهان‌بینی شناخته می‌شد، مهرجویی علیرغم موفقیت‌های بین المللی فیلم‌هایی چون گاو، به‌خاطر اهمیت سینمایش به ویژه در داخل کشور محبوبیت داشت و دارد.

بسیار سخت است از لفظ مرحوم و روان شاد برای چنین بزرگمردی استفاده کرد چرا که او با فیلم‌هایش تا ابد در دل سینمادوستان و مخاطبان عام سینما جای دارد. به عبارت بهتر، بخشی از حافظه تصویری مردم این سرزمین آغشته به حال و هوا و آثاری است که جناب مهرجویی از سال‌های دور با فیلم‌های خود به جان و روان مخاطب فارسی زبان ارائه کرده‌است. فهرست زیر شامل فیلم‌هایی است که مهرجویی از 1348 تا 1398 یعنی پنجاه سال فیلمسازی ساخت: الماس 33، گاو، آقای هالو، پستچی، دایره مینا، مدرسه‌ای که می‌رفتیم، اجاره‌نشین‌ها، شیرک، هامون، بانو، سارا، پری، لیلا، دختر دایی گمشده، درخت گلابی، میکس، بمانی، مهمان مامان، سنتوری، طهران تهران (ایپزود روزهای آشنایی)، آسمان محبوب، نارنجی‌پوش، اشباح و لا مینور؛ از میان این آثار برخی به دلایل خاص‌تری در اذهان مخاطبان سینمای ایران باقی مانده‌اند. برخی دیگر که در زیر اشاره نمی‌شوند یا به خاطر نبود نسخه با کیفیت چندان دیده نشده‌اند و یا جزو آثار خوش ساخت مرحوم مهرجویی به شمار نمی‌آیند.

گاو (1348) ترکیب داستان عزاداران بیل غلامحسین ساعدی و مهرجویی جوان که سابقه یک فیلم فارسی را به عنوان کارگردانی از فرنگ برگشته به دوش می‌کشید، فیلمی ماندگار در تاریخ سینمای ایران و جهان شد. هنرمندان بزرگی همچون مرحوم عزت الله انتظامی و علی نصیریان و جمشید مشایخی حضور ماندگار خود در عرصه بازیگری سینما را مدیون این فیلم هستند. امام خمینی با اشاره به این فیلم بود که حکم برائت سینما از سوختن در آتش نفرتِ انقلابیون را به هنرمندان روزهای پس از انقلاب 57 داد. گاو پس از سال‌ها با ترمیم و تبدیل به نسخه‌ای ماندگارتر، برای همیشه حفظ شد و معجزه مهرجویی او را به کارگردانی مولف و بین‌المللی تبدیل کرد.
دایره مینا (1353) دومین کار مشترک مهرجویی و غلامحسین ساعدی در ساحت فیلمنامه بود. فیلم‌نامه دایره مینا اقتباس شده از داستان آشغالدونی از مجموعه داستان‌های گور و گهواره بود و با توقیف سه ساله‌اش تنگ نظری حکومت پهلوی به هنر انتقادی را در تاریخ ثبت کرد. فیلم در چند جشنواره معتبر جهانی جایزه گرفت و توانست ثابت کند که می‌شود از هنرپیشه‌ای همچون فروزان، بازی خوب و محترمانه هم گرفت. دایره مینا باعث شد تا سازمان انتقال خون ایران در اواخر دوره پهلوی شکل بگیرد. نمونه‌ای از تاثیرگذاری سینما در جامعه، اگر که به درستی و با قدرت به کار گرفته شود.

اجاره نشین ها (1366) اینکه هنرمند در بحبوحه جنگ تصمیم بگیرد برای شاد کردن مردم به سراغ ژانری سخت همچون کمدی برود به خودی خود ستایش‌آمیز است. در کتاب "کارنامه چهل ساله" مهرجویی به خوبی درباره این اثر ماندگار خود توضیح می‌دهد. کارگردانی صحنه های شلوغ و پر هیجان و مفصل با حداقل امکانات و شرایط بسیار ساده، کاری بسیار بزرگ بود که مهرجویی با جادوی خود آن را انجام داد. هارون یشایایی تهیه کننده محترم و معتبر سینمای ایران نیز در کتاب زندگی و خاطرات خود از جزئیات بسیار جالبی درباره ساخت این فیلم خود نوشته که شاید برای علاقه مندان جوان عرصه فیلمسازی درس‌های خوبی داشته باشد. اجاره‌نشین‌ها ماندگارترین کمدی تاریخ سینمای ایران است که علی رغم گذشت زمان و تغییرات جامعه و آدم‌هایش همچنان دیدنی است.
هامون (1368) برگ زرین مهرجویی به همه سینمای ایران است. فیلمی به جهت عیار فیلم ایرانی در تاریخ سینمای جهان. نوشتن درباره هامون بسیار سخت است. فیلم کالت بسیاری از علاقه‌مندان سینمای ایران که خسرو شکیبایی را به سینمای ایران اضافه کرد، نخستین بار در هشتمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با آنکه جایزه بهترین فیلم را نگرفت (داوران جایزه را به «مهاجر» حاتمی‌کیا دادند) با کسب شش جایزه از جمله جایزه ویژه هیئت داوران و بهترین کارگردانی و فیلمنامه و بازیگر نقش اول مرد، فاتح اصلی جشنواره لقب گرفت.

بانو (1369) بیتا فرهی از هامون به بانو که آمد، جلوه دیگری از مهرجویی به پرده سینمای ایران دوخته شد. نگاه متمرکز به زن در سینمای مهرجویی با بانو شروع شد و نتیجه‌اش هم در دوران بسته وزارت ارشاد پس از جنگ تحمیلی با دستور مستقیم فخرالدین انوار، معاون سینمایی وقت و طبق نظر شورای پروانه نمایش، بانو به دلیل «توهین به انسان و مردم» توقیف شد و پس از تحولات خرداد 1376 رفع توقیف شد، اما مسیر تهیه کننده‌اش و حتی بیتا فرهی با این توقیف طولانی تغییر کرد. بانو برای سال‌ها و به دلایل سیاسی زیر هجمه شدید کیهانی‌ها و روایت فتحی‌ها قرار گرفت اما سرانجام روی پرده رفت. پس از گذر سال‌ها و تحولات جامعه آن تک جمله مریم بانو (بیتا فرهی) در تنهایی بانو در اتاقش، در گوش زمزمه می کند که "آفتاب آمد دلیل آفتاب".
سارا (1371) اگر عروسِ افخمی نیکی کریمی را به عنوان یک خوش چهره‌ی مستعد بازیگری به سینمای ایران آورد، مهرجویی توانست نیکی کریمی را از مسیر فیلم‌های سطحی سینمای دهه هفتاد نجات دهد و این بازیگر را در مسیری قرار دهد که از او زنی مترجم و کارگردان بسازد. سارا به خوبی نشان داد که مهرجویی مردِ اقتباس است. نمایشنامه هنریک ایبسن دستمایه‌ی سارا شد و حاصل آن فیلمی است در ستایش زن فداکار ایرانی که پای خانواده‌اش می‌ایستد.

پری (1373) مهرجویی پس از سارا ترکیبی از ستاره‌های سینمای ایران یعنی خسرو شکیبایی و نیکی کریمی را با فیلمبرداری علیرضا زرین دست دستمایه اقتباسی از سالینجر کرد و بهترین فیلم پیرامون عرفان شرقی و اسلامی را به سینمای ایران تقدیم کرد. زن جستجوگر و در جستجوی رحمانیت خدا سوژه پری شد و نیکی کریمی باز هم از گرفتن سیمرغ محروم ماند که این بار دیگر حق او بود. مهرجویی آنچه از فلسفه‌خوانی می‌دانست دستمایه ساخت پری کرد و ماهی های عشق نور برای همیشه در سینمای ایران درخشیدند.
لیلا (1375) این اثر اقتباسی مهرجویی باز هم به زن می پرداخت. لیلا حاتمی را به سینمای ایران آورد و زوج جذاب حاتمی و مصفا و عاشقانه‌های آن‌ها تا ابد در سینمای ایران ماندگار شد. یک سال پیش از گشایش‌های سیاسی پس از دوم خرداد، همچنان آواز علیرضا افتخاری روی کباب و جوجه خوردن‌های زوج عاشق سینمای ایران می‌نشست. نقد جهانبخش نورایی منتقد ماهنامه فیلم (سابق) برای فیلم لیلا جزئیات شگفت‌انگیزی از غریزه سینمایی مهرجویی را پیش روی مخاطبان جدی سینما گذاشت.

درخت گلابی (1376) کمال‌گرایی مهرجویی در اقتباسی دیگر، این بار از داستان گلی ترقی، باعث شکل گیری اثر نفیسی شد که گلشیفته فراهانی، جواهری در بازیگری سینمای پس از انقلاب را که در آن زمان نوجوانی بود و راز «میم» را در قلب جوانک عاشق پیشه فیلم انداخته بود، با فیلمبرداری درخشان محمود کلاری نفسی تازه در عصری تازه از جامعه جوان ایران بود. درخت گلابی را هنوز هم می‌شود بارها دید و از ظرافت نگاه مهرجویی در باغ دماوند آموخت.
مهمان مامان (1382) میکس و بمانی فیلم‌های خوبی از مهرجویی بودند که بین درخت گلابی و مهمان مامان ساخته شدند. مهرجویی حالا دیگر کمی پا به سن گذاشته بود اما همچنان پر انرژی بود. او با این انرژی مهمان مامان را بر اساس کتاب مهمان مامان نوشته هوشنگ مرادی کرمانی و تهیه کنندگی سیمافیلم ساخت. از فیلم استقبال خوبی شد و در بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کرد. مهمان مامان با درخشش گلاب آدینه ستایش نامه‌ای در فرهنگ اصیل ایرانی و مقام مادر بود. فضای شاد و سرحال فیلم بیش از فیلمنامه و بازیهای خوب، مدیون سرخوشی ناب مهرجویی بود.

سنتوری (1386) طعم تلخ توقیف از وزارت ارشاد دوره اول احمدی نژاد را چشید و باعث شد تا تهیه کننده‌اش از غم توقیف فیلم دار فانی را وداع گوید. فیلم برداشتی آزاد از عقاید یک دلقک نوشته هاینریش بل بود و صدای محسن چاوشی و بازی زوج خوب رادان و فراهانی فیلم را جذاب کرد. هرچند فیلم به درستی رنگ پرده ندید و قدر نیافت اما مهرجویی شصت و پنج ساله را گله‌مند از سیستم تنگ نظر آن دوران کرد.
طهران تهران (اپیزود روزهای آشنایی) (1387) در کنار مهمان مامان و اجاره نشین‌ها فیلم‌های سرخوشانه و جذابی از مهرجویی هستند که فرهنگ و خانواده ایرانی را و ارزش‌های منبعث از آن را برای همیشه در تاریخ ثبت می‌کنند. اپیزود روزهای آشنایی را بی دغدغه می‌شود بارها دید. ارزش‌های سینمایی فیلم چندان قابل توجه نیست اما همه چیز که سینما نیست. برای جامعه امروز دیدن این فیلم می‌تواند غم دل را برای یک ساعت هم که شده بشورد و ببرد. چرا که اخلاق و انسانیت و مهربانی برای هم نوع را ارج می‌نهد و بی آنکه نصیحت کند نشان می‌دهد که می‌شود بهتر زندگی کرد.

امید است که مخاطبان جوان‌تر سینما، علاوه بر پیگیری فیلم‌های روز سینمای جهان، به سراغ گنجینه گهربار سینمای ایران نیز بروند. راه موفقیت در سینما برای هنرمندان در تسلط به ادبیات و فرهنگ کشور خودشان است. اموری که مرحوم داریوش مهرجویی استاد بزرگ آن بود. همانقدر که فلسفه می‌دانست از ارزشمندی غذا خوردن دور سفره هم می‌توانست حرف بزند و آن را با سینما ماندگار کند. توجه به نحوه ساخت فیلم‌ها در دورانی که مهرجویی و مهرجویی‌ها فیلم می‌ساختند نیز سند دیگری بر این است که در عصر و زمانه دیجیتال، سخن گفتن از نبود و کمبود امکانات یعنی نشناختن موقعیت و فضا. نگاهی به مصاحبه‌های مهرجویی درباب ساخت فیلم‌هایش به خوبی ثابت می‌کند که هیچ چیز جای قریحه و عشق به فیلمسازی را نمی‌گیرد. روحش شاد.

نویسنده: جواد صفوی (تحریریه ماجرا)

مروری بر مهم‌ترین فیلم‌های داریوش مهرجویی به بهانه مرگ غم انگیزش

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.