نقد فیلم سینمایی تصور با بازی لیلا حاتمی

فیلم تصور اولین ساخته‌ی بلند علی بهراد به تهیه‌کنندگی جواد نوروزبیگی‌ست که بر شانه‌های دو بازیگر اصلی‌اش لیلا حاتمی و مهرداد صدیقیان نشسته‌است. فیلم با روایت ضد قصه‌اش که سورئال و خیال‌گونه است، ماجرای یک راننده‌ تاکسی آنلاین را تعریف می‌کند که اتوموبیل‌اش در رده‌ی ماشین‌های گران محسوب می‌شود و به طبع مسافران آن هم زنانی هستند که از طبقه‌ی ممتاز انتخاب شده‌اند. زنانی با یک چهره‌ی مشترک و روایت دردهای متفاوت که خیلی سریع با پسر جوان ارتباط کلامی می‌گیرند، از رنج‌هاشان سخن می‌گویند و از مردهای بد زندگی‌شان شکوه می‌کنند. در فیلم ایرانی تصور زنان، شخصیت‌های مهرطلب و وابسته و درمانده‌ای هستند که برای ادامه‌ی حیات، دست به انتخاب‌های عجیب می‌زنند، ناکام از عشق و محبت واقعی. شاید فیلمساز می‌خواهد رویکردی فمنیستی ارائه دهد، اما آیا عناصر به‌کار رفته در فیلم موفق بوده‌اند؟

لیلای هزار چهره

داستان فیلم تصور درباره راننده‌ی تاکسی، پسر جوانی است که به یک دخترشیرینی فروش علاقمند است ولی توان بیان احساساتش را ندارد و فقط مشتری ثابت شب‌های او شده‌است. پسر با داستان زندگی مسافران زنی که همه با چهره‌ی دختر شیرینی فروش نمایش داده شده‌اند، همراه می‌شود. او به شکلی صمیمانه و دوستانه به دردشان گوش می‌کند، هم‌دلی می‌کند و گاهی هم درد و دل. یکی از معضلات زندگی جوانان امروز، استفاده از مخدری به نام گل یا همان علف است که منشا توهمات و تصاویر غیر واقعی در ذهن پسر جوان فیلم تصور شده و این اتفاقات، همه در "تصورِ" او رخ می‌دهند. هر مسافر مشکل خودش را دارد و همه شان هم سن و سال‌اند. همه‌شان لیلا حاتمی هستند، با همان لحن صمیمی، ملایم و دوست داشتنی و هم‌دلی برانگیز، که آمده‌‌است تا خود را در معرض نگاه شما بگذارد: به بیانی دیگر بیننده فیلم و راننده‌ جوان هر دو مجنون "لیلا‌ی" فیلم‌‌اند.

مسافرهای خیالی در جهان فیلم تصور با بازی لیلا حاتمی، در ذهن جوان تعریف می‌شوند: یکی از مسافران خاکستر برادرش را به دست باد می‌دهد، برادری که شرارت جزئی از وجودش بوده و نطفه‌اش زمان جنگ پدر و مادر و نیز جنگ ایران و عراق بسته شده‌است و در فیلم این دلیل بر بد بودنش عنوان می‌شود. مسافر بعدی از هدایای ولنتاینش میگوید، شکلات‌هایی که به واسطه‌ی شخصیت مردهای هدیه‌دهنده و نوع علاقه و روابط‌‌شان ، خوش‌مزه یا بد‌مزه‌اند که گویی فیلمساز می‌خواهد تقابل منفعت طلبی و مهرجویی را روایت ‌کند. نفر بعد از خیانت همسر و گرفتن همسر دوم می‌گوید. بعدی از مردی می‌گوید که نمی‌داند آیا در تعریف "شوگرددی" پولدار و خراج می‌گنجد یا نه و نگران بارداری از اوست.

در کشاکش رساندن مسافران به مقصد، جوان به دختر شیرینی فروشی سر می‌زند و بی صدا وبی‌واکنش خرید می‌کند و می‌رود و در آخرین تصویر از دختر رویایی او، متوجه مکالمه‌ی تلفنی دختر می‌شویم که درگیر رابطه‌ای عاطفی است. و آخرین مسافر که نماد دل کندن است، دختری‌ست که برای قهرمانی مسابقات تیروکمان به خارج سفر می‌کند و مقصدش فرودگاه است که باید بین هشت نفر اول رتبه آور شود تا بتواند در کنسرت ابی شرکت کند. رفتن او با دل کندن پسر از این عشقِ زاده‌ی تصورش، همراه می‌شود.

چطور در فیلم نمادپردازی نکنیم!

در فیلم تصور ساخته علی بهراد، چهره‌ی دختران مسافر با نور قرمز نمایش داده شده و هم‌زمان نور آبی‌ای را در صحنه می‌بینیم که شاید بتوان قرمز را نمادی برای خشم دختران و رنگ آبی را به‌عنوان نماد سردی روابط دریابیم، ولی آخرین دختر در سیاهی شب داخل ماشین با نور زرد نمایانده شده که شاید بتوان گفت نمایش درخشش دختری در دل تاریکی و کندن از سیاهی به سوی نور است، اما تمام این‌ها ایده‌هایی نافرجام‌‌اند که شاید با ذره بین تحلیل و تفسیر بتوان آن‌ها را کشف کرد، آن‌هم به سختی. همچنین، دلیل علاقه‌مندی کارگردان به عدد هشت به عنوان یکی از المان‌های نامشخص و رها در فیلم، چندان مشخص نیست. بیان معضلات عشقی هشت دختر، خرید شکلات خارجی "افترایت"، قرار گفتن دخترآخر در میان هشت نفر برتر تیراندازی با کمان و زمان فیلم که همه‌ی وقایع، در شب و بعد از ساعت هشت روایت می‌شود، تا پایان بدون توضیح باقی می‌ماند.

ژانر فیلم تصور درام و عاشقانه است و در بستر جامعه‌ی کنونی ایران خود را تعریف میکند؛ جامعه‌ای سرشار از خشم و سردی روابط به دور از عشق. روابطی بر پایه‌ی دروغ و منفعت، عشق‌های ناپایدار و خیانت و نبود سلامت در روابط عاطفی. به‌نظر می‌رسد که فیلمساز علاقه‌ شدیدی به پیچیدگی و نمادپردازی دارد و البته زمانی ایراد این مسئله معلوم می‌شود که دنیای ذهنی کارگردان نمی‌تواند آن‌‌چه را که از عناصر و نمادها طلب می‌کند به دنیای فیلم چنان تزریق کند که برای مخاطب قابل فهم باشد و اغلب این نماد‌پردازی‌ها درنهایت بی‌نتیجه مانده‌اند. ضمن این‌که می‌توان گفت فیلم تصور با بازی لیلا حاتمی و مهرداد صدیقیان، در دام سانتیمانتالیسم افتاده است. برای مثال درسکانسی که عروس سوار ماشین شده‌است، دقایقی طولانی دوربین بر چهره‌ی خیس از اشک شخصیت لیلا حاتمی مکث می‌کند تا همراه با موسیقی، به شکلی اغراق‌آمیز احساسات بیننده را تحریک کند.

قاعده چخوف و تفنگ‌های شلیک نشده

حال بد نیست اشاره‌ای کنیم به "اصل چخوف" که یک قاعده‌ی دراماتیک مشهور است و طبق آن هر عنصر به خاطرماندنی و قابل توجه را باید فقط بر مبنای ضرورتی که نمی‌توان از آن چشم پوشی کرد، در یک اثر داستانی به کار برد. دلیل نام‌گذاری این اصل به نام چخوف هم همین گفتاورد معروف اوست. او می‌گوید : هرآن‌چه نامربوط به داستان است، بزدایید و اگر در جایی گفته‌اید تفنگی بر دیوار است، قطعا باید بعداً آن تفنگ شلیک شود. نور قرمز، آبی، خاکستر جسد، شکلات، گل‌گیر رنگ خورده‌ی ماشین، باران، پاها، کفش‌های زنانه، عقب، جلو، گذشته، آینده، بالا، پایین، موتورسواری در فروشگاه خلوت، لباس عروس، نطفه‌ی بسته نشده یا نوزاد به دنیا نیامده، ایموجی‌های چهره، مسابقات تیروکمان، آهنگ ابی، تتوی گردن پسر، حتی دختر شیرینی فروش، همه نمادهایی هستند که فیلم سینمایی تصور سعی دارد روایت خود را بر آن‌ها استوار کند اما عدم شکل‌گیری ارتباطی منطقی بین آن‌ها باعث می‌شود که عمدتاً تا پایان این فیلم جدید ایرانی بی‌هدف رها شوند.

در واقع فیلمساز در دنیای ذهنی خود، عناصری را برگزیده که به‌نظر می‌رسید باهم ارتباط منطقی ندارند و یک کل بهم پیوسته را تشکیل نمی‌دهند. هر فیلم قواعد خودش را بنیاد می‌گذارد و این بنیان‌ها باید نقاط اتصال یک ساختار منسجم باشند، اما در این‌جا عناصر فیلم، علی‌‌رغم ایده پردازی خوب، در خود وامانده‌اند و ایده‌ها به قاعده‌ی منظومه‌ی فیلم تصور وفادار نمانده و از مرکز می‌گریزند. در واقع این نشانه‌ها به زور به فیلم تحمیل می‌شوند، بدون آن‌که مفهوم خود را برسانند.

فیلم تصور ساخته علی بهراد ارزش دیدن دارد؟

فیلم ایرانی تصور داستانش را سرراست بیان نمی‌کند یا بهتر بگوییم مانند ساختمانی‌است که چهارچوبش درست از آب درنیامده‌است. روکارش زیباست ولی از درون بی‌فرم و بی‌قاعده مانده‌است. البته فیلم‌های ساختارشکن و نمادپردازانه موفق در تاریخ سینما کم نیستند و از نمونه‌های به‌یاد‌ماندنی این دست فیلم‌ها هشت و نیم به کارگردانی فلینی با بازی کلودیا کاردیناله و مارچلو ماسترویانی را می‌توان مثال زد که خواب ‌گونگی فیلم با تصویر پردازی سینماگرانه‌ی فیلمسازش ، چنان در بیننده نفوذ می‌کند ‌که جزئی از ذهن او می‌شود، اما برخلاف این اثر، نشانه‌ها درفیلم درام و عاشقانه تصور تعبیرپذیر نیستند.

در پایان باید اشاره‌ای داشته باشیم به جهان رانندگان تاکسی در سینمای دنیا، که باز هم نمونه‌های موفق مشهور در تاریخ سینما دارند: آن‌ها با پرسه زدن در شهر می‌خواهند چیزهایی را نمایش دهند که از دید آدمی "یک جا نشین" مغفول مانده است. مانند تراویس بیکل در فیلم راننده تاکسی اثر مارتین اسکورسیزی که در شهر به‌دنبال رهایی از چیزی است که او را آزار می‌دهد و یا هاشم در فیلم خشت و آینه اثر ابراهیم گلستان که به دنبال خلاصی از نوزادی‌ست که در اتوموبیلش جا گذاشته‌اند. نشانه‌ها در این فیلم‌ها به اندازه‌ی کافی گویا هستند و راه درک و فهم اثر را برای مخاطب هموار می‌کنند، اما حتی در پایان فیلم تصور باید پرسید راننده‌ی بی‌نام به دنبال چیست و چرا نماد‌ها گویا نیستند؟

نویسنده: شهره ریاحی (نویسنده تحریریه)

نقد فیلم تصور با بازی لیلا حاتمی و مهرداد صدیقیان

شهره ریاحی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.