جن‌ گیر چطور سینمای وحشت را متحول کرد؟

نسخه دیجیتال فیلم ترسناک جن‌ گیر معتقد 2023 The Exorcist: Believer به تازگی منتشر شده‌است. این فیلم ششمین قسمت در فرنچایز جن‌ گیر و دنباله‌ای بر جن‌ گیر (۱۹۷۳) به‌شمار می‌رود. از عوامل فیلم جن گیر معتقد می‌توان به دیوید گوردون گرین اشاره کرد که فیلم‌های ترسناکی چون هالووین (۲۰۱۸) را نیز کارگردانی کرده‌است و الن برستین و لیندا بلر نقش‌هایشان از فیلم نخست مجموعه را بازآفرینی می‌کنند. داستان فیلم جدید جن گیر به عکاسی می‌پردازد که دخترش و بهترین دوستِ دخترش تسخیر می‌شوند. این فیلم با نقدهای منفی بسیاری از سوی منتقدان مواجه شد؛ منتقدانی که عقیده داشتند جن گیر معتقد موفق نشده به تاثیرگذاری و نوآوری‌های فیلم اصلی در قصه‌گویی و به‌کاری‌گیری عامل وحشت نزدیک شود. با این حال، فیلم بعدی جن‌گیر در سال ۲۰۲۵ منتشر خواهد شد و در این جستار قصد داریم اهمیت اثر ویلیام فریدکینِ فقید و تاثیرات آن بر ژانر وحشت مورد را بررسی قرار دهیم.

هجویه‌ای بر ناتوانی خرد انسانی

با نگاهی دوباره به جن‌گیر The Exorcist ویلیام فردکین، آن‌چه که فارغ از قراردادهای ژانری توجه‌‌ مخاطب را جلب می‌کند امکانِ دریافت خوانشی ورای دنیای ترس‌های فروخورده و بازی‌های ذهنی‌ است. جن‌گیر فردکین با نمایشِ الگویی رفت و برگشتی میانِ عقاید، باورهای گاهاً باورناپذیر و مناسک و آموزه‌های دینی از یک طرف و منطقِ بی‌انعطاف، تجربی، عقلی و باورپذیر از سوی دیگر، فضا را برای برداشت‌های اتوپیایی و دیستوپیایی می‌گشاید. در واقع فیلم جن‌ گیر با نمایش کُنه و غایتِ مدرنیته و خرد بشری به فرم و نگاهی پارودیک دست می‌یابد. هجویه‌ای از عدم توانایی خرد انسانی که در حل و فصلِ مسائلی فراواقع ناتوان بوده و به استیصالی عمیق دست می‌یابد. نمای جمعی (زاویه‌باز) از مادر ریگان و دکتر‌ها در بیمارستان نمادِ استیصالی است که نه فقط نتیجه‌ی تمهیدی فرمال در بهره‌گیری از امکاناتِ آپاراتوس سینمایی است بلکه خود را در میزانسن و دایره‌ی شمایل‌نگاری نیز به رخ می‌کشد. تمامی دکترها با لباس‌هایی سفید از مادر ریگان متمایز شده‌اند.

در چنین چیدمانی مادر ریگان که خود نیز فرآیندی از اقناع و پذیرفتن(امری شاید دور از ذهن) را از سر می‌گذارند در جایگاهی متفاوت قرار گرفته و قاب بندیِ مرکز‌گرا از او، القاکننده‌ی نوعی تقابلِ بصری و رادیکال را ایجاد می‌کند که می‌تواند تاکیدی بر همان نگاه هجوگونه باشد. فردکین با استفاده از الگوی کلاسیک قصه‌گویی که در آن آشکارسازیِ روایی به تدریج و از خلالِ روابطی علی و معلولی رخ می‌دهد، سعی دارد درون دنیای فیلم ترسناک جن گیر و از طریقِ جاگذاری‌های مناسب و درون‌متنی مخاطب را با درجاتی از قانع‌شدگی روبرو سازد.

در واقع جن گیر با نمایشِ پرسش و پاسخ‌های احتمالی‌ راجع به علت تغییر رفتارِ ریگان و پرداختن به پاسخ‌ها و نتایج برآمده از تحلیل‌‌ها و حدس و گمان‌های افراد (دکترها) که به مجموعه‌ای از اقداماتِ پزشکیِ تخصصی می‌انجامد، منجر به شکل‌گیریِ ترکیبی از احساساتِ متناقض و متقابل در رابطه با ریگان می‌شود. از سویی گمان می‌رود که با احاطه‌ی ریگان توسط دستگاه‌ها و تجهیزات پزشکی_که مظهری از مدرنیته و پیشرفت بشری است_ و‌ نمایشِ اقداماتِ صورت گرفته در کنار درنگ دوربین بر کنشِ مورد نظر، وجه تقریبن ضمنی و پنهانِ بی‌کارآمدگیِ ذهن و خرد بشری از یک سو و از سوی دیگر خشونت و صلب بودن تمهیدات و راه و روش‌های به کار گرفته شده را به گونه‌ای موکد می‌سازد.

ابداع جنس دیگری از وحشتِ سینمایی

داستان این فیلم ترسناک از همان ابتدا و با نمایش مکس فون‌سیدو (بازیگر نقش پدر لانکستر مرین) در کسوت یک کاوشگر و سپس پرداختن به مادر ریگان (با بازی الن برستین) به عنوان سلبریتی‌ای موفق و معرفیِ شخصیتی دیگر (پدر دیمین با بازی جیسون میلر) حینِ معرفیِ حرفه‌ی او (مادر ریگان) با کمک گرفتن از عنصری فرمال _ زوم و در قاب قرار دادنِ یکی از افراد آن محوطه_ نه تنها دانای کل بودنِ روایت را به نمایش می‌گذارد بلکه می‌تواند فضایی را برای ذهن مخاطب در چیدمان عناصر و خرده‌پیرنگ‌ها در کنار یکدیگر فراهم سازد تا در روندِ دوخته‌شدن با انگیزه‌های ساختی و توجیهاتِ مرتبط با دنیای فیلم قرار گیرد.‌

در واقع جن‌گیر تنها فیلمی در ژانر وحشت و از دسته‌ی وحشت فراطبیعی نیست بلکه می‌توان در آن ردپای عناصری از وحشتی دیگر را مورد جستجو‌ و کنکاش قرار داد. وحشتی که علی‌رغم به کارگیری عناصری قراردادی و ژانری «اهریمن و جسم تصرف شده» در کنارِ لحظاتِ وحشت‌آور که اغلب از جنس « جامپ‌اسکرها» و ترس‌های آنی و لحظه‌ای‌اند، گویی سعی دارد سخن از جنس دیگری از وحشت و شاید بهتر است گفته شود جنسی از وحشت‌های دیگر به میان آورد که در ادامه و در نمونه‌های مابعدش، گاه و بی‌گاه تکرار شده است.‌

سکانس‌های میان دیمین و مادرش و صحنه‌ی رویاگونه‌‌ی از دست دادن مادر در چیدمانی مناسب یکی از وحشت‌های این جهانی و تقریبن آشنای این روزهاست. مادر یک‌ سو و‌ در نمایی با لنز بلند که او «مادر» را در فاصله‌ای نزدیک به نمایش می‌گذارد و در نمای معکوس دیمین نیز در نمایی با خصوصیاتِ فرمال تقریبن مشابه قاب بندی می‌شود که جلوه‌ی لنز به کار رفته کمک شایانی در انتقال حس مورد نظر «از دست دادن» بازی می‌کند. دیمین می‌دود اما گویی دویدنش وجهی ابزورد و بی‌ثمر به خود می‌گیرد. فریدکین با قرار دادن وحشتِ فراطبیعی و آن‌جهانی در پیش‌زمینه‌، ترس و وحشتی از جنسی دیگر را به صورت ضمنی و ارجاعی در پس‌زمینه به نمایش می‌گذارد.

تاثیر جن گیر بر فیلم‌ های ترسناک موفق

ارجاع به مدرنیته و پیشرفت تکنولوژی که با قرار دادن مراحلِ درمان ریگان و نمایش کارکرد ماشین‌ها و عقیم‌ماندن‌شان در کسب نتیجه‌ی مطلوب، وجوهی از وحشتِ این‌جهانی را رقم می‌زند که از جنس بی‌اعتمادی و امید ازدست رفته است. در واقع با مطرح ساختنِ گزاره‌ای ساده «محدودیتِ علم و خرد بشری» درون ساختاری پسامدرنیستی (نقیضه‌پردازانه) که وظیفه‌اش تجربه با مفاهیم از پیش موجود است، سعی دارد از چنین ژانری خوانشی دیگر ارائه دهد. خوانشی که در آن المان‌های فراطبیعی به دلیلِ عدم کارآمدی روش‌ها و تکنیک‌های حرف اول را می‌زنند.

این عنصر در فیلم‌های بعدی هم خواه و ناخواه و به صورتِ کم و زیاد به کار گرفته شده است. جیمز وان در مجموعه فیلم‌های احضار Conjuring بر وجه فراطبیعی و وجودی نوعی اهریمن بیرونی تمرکز می‌‌کند. با تماشای آثار وان می‌توان به این نتیجه رسید که او یکی از افرادی است که در سری فیلم‌های احضار و فیلم بدخیم 2021 Malignant از هر دو جنبه‌ی ساخته‌ی فریدکین بهره جسته است. به دیگر سخن، وان وحشتِ پیش‌نماسازی شده‌ در فیلم ترسناک جن‌گیر ۱۹۷۳ را در مجموعه فیلم‌های احضار و وحشتِ پس‌نماسازی شده/وحشتی این‌جهانی و زمینی‌تر را در فیلم ترسناک فراطبیعی بدخیم مورد استفاده قرار می‌دهد‌.‌ در مجموعه فیلم‌های فعالیت‌های فراطبیعی Paranormal Activity از وجهی دیگر و با ترکیبِ وجوه پیش‌نما (وحشتِ آشنا و غافلگیرکننده‌) و پس نما ( وحشتی فلسفی و مدرنیستی) بازهم به وضوح ردپای الگوی تعریف شده‌‌ی فریدکین مشاهده می‌شود.

هر چند در مجموعه فیلم‌های پارانورمال اکتیویتی ما با موقعیتی واقع‌گرایانه‌تر روبرو هستیم که به کمک ابزار ساخته‌ی دست انسان (دوربین به مثابه‌ی المانی مدرن) ثبت و به نمایش گذاشته می‌شود و از این منظر، رابطه‌ی بیننده و فیلم وارد مرحله‌ی دیگری می‌شود که در آن بیننده جایگاهی همسو با فیلمساز می‌یابد. سوژه‌ای که هم می‌سازد و هم در حین تماشای فیلم ساخته می‌شود چون او همان بیننده‌ی تماشاچی است و هم سطح بودنِ سطح و عمق آگاهیِ او و فیلمساز با توجه به وقوف او به آپاراتوس سینمایی (دوربین و امکان ثبت و پخش تصاویر) شاید باعث شود که از توهم واقعیت و بی‌خللی تصاویر به نمایش درآمده اجتناب کند اما بهره‌گیری از عناصری متعلق به دنیایی دیگر و تنها نمایشِ کنش‌های شخصیت‌ها در برخورد با وقایع رخداده همان گزاره‌ی ناکارآمدیِ مدرنیسم در حل و فصل مسائلی این‌چنین فراواقع را تایید می‌نماید.

بازگشتِ جن گیرها به ژانر وحشت

بعد از گرایشی دوره‌ای به خلق دنیای وحشتِ روان‌شناختی و بهره‌گیری از موقعیت‌هایی که در انتها تعریف و توجیهی برای‌شان قابل تصور بود (فیلم‌هایی با تمرکز بر قاتلین زنجیری و فیلم‌های سلاخی) به نظر میرسد فریدکین و دنیای وحشت غیرطبیعی‌اش بار دیگر به سینما بازگشته‌اند. در فیلم آنابل Annabelle و استفاده از عروسک به عنوان المانی درارتباط با دنیای رویاهای‌مان که بخشی از وجه ناخودآگاه فانتزی را رقم‌ می‌زند و چه در جدیدترین آثار این ژانر مثل فیلم ترسناک با من حرف بزن Talk to Me 2023 همان وجه فراطبیعی وحشت و ترس‌های لحظه‌ای و مواجهه با موجودات و عناصری از جهانی دیگر در کنار خلق صحنه‌های دلهره‌آور تسخیر باردیگر گویی جایگاه خود را بازیافته‌اند اما به نظر میرسد گزاره‌ی دیمین در فیلم جن‌ گیر فریدکین خطاب به مادر مستاصلِ ریگان، حالا محلی از اعراب می‌یابد: «مراسم جن‌گیری مدت زیادی است که دیگر برگزار نمی‌شود». ترس و عامل وحشت به دنیای جن‌گیر بازگشته اما راه و‌ روش مقابله با آن هم‌چنان در گروی همان دیدِ خوش‌بینانه به خرد انسان قرار دارد.

به عبارت دیگر، ژانر وحشت شاید به کلاسی‌سیسم خود بازگشته‌است که محدود به جن‌گیر فریدکین نبوده‌ و به مورنائو و نوسفراتو بازمی‌گردد، اما هم‌چنان رگه‌ای از خوش‌بینیِ خدشه‌دار شده در جن‌گیر فریدکین قابل ردیابی است، یافتن راه‌کاری این‌جهانی جهت توجیه وقایع فراطبیعیِ رخ داده شده. در فیلم میزبان Host 2020 نیز اتفاقات با تلاش جهت تفکیک یا تظاهر به تفکیک سوژه‌ی بیان و سوژه‌ی بیان شده چیده می‌شوند. افرادی طیِ مکالمه‌ی گروهی تصویری دچار مشکلاتی فراطبیعی می‌شوند.

همان‌ وحشت پیش‌نمای جن‌گیر (وحشت ناشی از وقایعِ وارد شده به دنیای سوژه‌‌ها) در کنار وحشت پس‌زمینه‌ و‌ نمایش وجه نقیضه‌پردازِ جن‌گیر در نشان دادنِ عدم اعتماد و خصیصه‌ی دیستوپیاییِ ساخته‌ی دست بشر (کامپیوتر و تکنولوژیِ خلق نوعی گفتمان اینجا و تجهیزات پزشکی و نمایش شکنجه‌ی ریگان به قصد یافتن پاسخی منطقی!) است. در فیلم خاموشی Lights Out 2016 بازهم شاهدِ جنبه‌ی وحشت پیش‌نمای فیلم جن‌گیر در نمایش موجوداتی فراطبیعی (در کالبد دوست خیالی) هستیم که با خاموش بودنِ چراغ‌ها وحشتِ طراحی شده از قوه به فعل در می‌آید.

در این فیلم راه‌حل ارائه‌شده تا حدودی وجه اتوپیاییِ ساخته‌ی بشر را به رخ می‌کشد: «اگر می‌خواهی نجات یابی چراغ‌ها (مصنوع ساخته‌‌ی بشر) را روشن نگه‌دار» وحشتِ بازنمایی شده در فیلم سینمایی جن‌گیر ۱۹۷۳ علی‌رغم عدم استفاده از راه‌کارهای آوانگاردی در جداسازیِ سوژه‌ها (سوژه‌ی تماشاچی و سوژه‌های دایجتیک/درون داستان) و تلاش برای روایتِ داستان همچنان دست‌مایه‌ی خلقِ شمار قابل توجهی از آثار در این ژانر قرار گرفته و این امر به عنوان مساله‌ای انکارناپذیر ریشه در فانتزیِ «ما» در پرداختن به عرصه‌هایی است که اطلاعی از آن‌ نداریم و سرکوب‌شان کرده‌ایم بنابراین تمایل به بازتاب‌شان انتظاری بی‌جا نخواهد بود.

نظر شما درباره فیلم جن گیر ۱۹۷۳ و فیلم‌های بعدی این مجموعه چیست؟ آیا فیلم جدید جن گیر معتقد ۲۰۲۳ را تماشا خواهید کرد؟

نویسنده: مصطفی خانی‌پور (تحریریه ماجرا)

جن‌ گیر چطور سینمای وحشت را متحول کرد؟

مصطفی خانی‌پور

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.