رنگ‌ها و نمادها، اشاره‌های سیاسی و اجتماعی، نقش پررنگ تقدیر و تصادف، دوراهی‌های اخلاقی و ترکیبی شگفت‌آور از تصویر و موسیقی عناصری هستند که سینمای کریشتوف کیشلوفسکی Krzysztof Kieslowski را تشکیل می‌دهند، فیلمسازی که برای آثار ماندگاری چون ده فرمان (۱۹۸۶)، زندگی دوگانه ورونیکا (۱۹۹۱) و سه‌گانه‌ی سه رنگ شناخته می‌شود. برای درک فضای ذهنی و فکری این کارگردان برجسته لهستانی بهتر است با نگاهی به زندگی پرفرازونشیب او آغاز کنیم. درک تلخی و جبرگرایی حاکم بر آثارش بدون فهم سرگذشت او نه‌تنها ناکامل است که می‌تواند به قضاوتی سطحی منجر شود.

در زیر نکاتی که در شکل‌دهی به فضای ذهنی کیشلوفسکی تعیین‌کننده به نظر می‌آیند را بررسی کرده‌ایم:

تأثیر لهستان کمونیستی بر کیشلوفسکی

کیشلوفسکی در ورشو به دنیا آمد. پس از جنگ جهانی دوم به همراه خانواده‌اش به کلینیک‌هایی در شهرهای کوچک مراجعه می‌کردند و مادرشان به دلیل پول کمی که داشتند کریشتوف و خواهرش را به مرکزی برای پیشگیری از سل برای کودکان فرستاد تا بتوانند اتاق رایگان در اختیار داشته باشند. کیشلوفسکی در مدتی که در این مرکز به سر می‌برد، به دلیل ریه‌های ضعیفش اغلب روی تخت بود و کتاب می‌خواند و کم‌کم بیشتر پی می‌برد که در دنیا فقط مسائل مادی یا چیزهایی که می‌تواند لمس کرد یا در مغازه‌ها خرید وجود ندارد.

پس از مرگ پدر، کیشلوفسکی در کالج کارشناسان تئاتر در ورشو که عمویش رئیس آن بود ثبت‌نام کرد. در آنجا بود که کیشلوفسکی متوجه شد که عاشق تئاتر است اما برای تحصیل در این کالج باید ابتدا در حوزه‌ای دیگر به تحصیل می‌پرداخت. او کارگردانی فیلم را انتخاب کرد که تا حدی مرتبط با تئاتر بود اما امتحان ورودی‌اش را برای دو سال متوالی به مدرسه فیلم لودز Lodz رد شد. وقتی برای بار سوم در امتحان ورودی لودز شرکت کرد قبول شد و لودز جزو معدود شهرهای لهستان بود که از بمباران‌های جنگ در امان مانده بود.

این مدرسه‌ی فیلم در 1948 به‌طور خاص برای پروپاگاندای استالینیستی ایجادشده بود اما به خاطر برنامه‌های لیبرالش و اکران‌هایی از سینمای بین‌المللی و دوره‌های تئوری فیلم و همین‌طور تولید فیلم‌های مستند و داستانی معروف بود. تحصیل در لودز درواقع اولین برخورد کیشلوفسکی کارگردان با سینما بود که دراین‌باره می‌گوید: تعدادی از فیلم‌ها در خاطرم مانده‌اند به همین دلیل ساده که زیبا بودند.» و بعدها درباره‌ی علاقه‌اش به فیلم قوش از کن لوچ که در لودز دیده بود، می‌گوید: من هرگز تمایل نداشتم دستیار کسی باشم اما اگر کن لوچ از من می‌پرسید حتماً برای او قهوه درست می‌کردم. من فیلم قوش را در مدرسه‌ی فیلم دیدم و آن موقع فهمیدم که حاضرم با اشتیاق برای او قهوه آماده کنم.

تأثیر لهستان کمونیستی بر سینمای کیشلوفسکی

بعد از نوشتن پایان‌نامه‌اش به نام «واقعیت و فیلم مستند» که به این امر می‌پرداخت که واقعیت غریب‌تر و دراماتیک‌تر از داستان است او در سال 1968 فارغ‌التحصیل شد. در این زمان در لهستان اتفاقات سیاسی مهمی در جریان بود. دانشجویان و روشنفکران معترض به حزب کارگران متحد لهستان با سرکوب شدید مواجه شدند بسیاری از یهودیان و حتی برخی از یهودیانی که در مدرسه‌ی فیلم لودز کار می‌کردند از لهستان رانده شدند. در خلال دهه‌های 60 و 70 در لهستان، فیلم‌های مستند قدم بزرگی در نمایش آنچه واقعیت اجتماعی بود در مقابل پروپاگاندای حزبی برداشتند. با وجود سانسورهای شدید فیلم‌سازان توانستند به‌خوبی با مخاطبان ارتباط برقرار کنند و در همین زمان کریشتوف کیشلوفسکی اذعان داشت:« که یک الزام و نیاز خیلی هیجان‌انگیز برای ما وجود دارد که جهان را توصیف کنیم. دنیای کمونیستی جهان را آن‌گونه که باید باشد توصیف کرده بود و نه آن‌گونه که واقعاً هست.»

در دسامبر سال 1981، حکومت کمونیستی لهستان با اعلام حکومت‌نظامی، شورای نظامی نجات ملی را تشکیل داد که به دستگیری هزاران نفر از اعضای گروه مخالف حکومت منجر شد و سانسورهای شدیدی بر رسانه اعمال گشت. بسیاری از فیلم‌سازان مجبور شدند که بیانیه‌ای در باب وفاداری به حزب را امضا کنند و کیشلوفسکی مدتی را برای کسب درآمد، راننده تاکسی شد اما متوجه شد که به درد این کار نمی‌خورد.

پس از برداشته شدن قانون شورای نظامی نجات ملی در لهستان، کیشلوفسکی کارگردان کم‌کم در فیلم‌هایش از سیاست فاصله گرفت و دراین‌باره گفت: «فرقی نمی‌کند که شما در یک کشور کمونیستی زندگی کنید یا یک کشور موفق سرمایه‌داری؛ همواره سؤالات یکسانی وجود دارد مثلاً اینکه معنای زندگی چیست؟ چرا صبح‌ها از خواب بیدار می‌شویم؟»

خلاقیت به‌دست‌آمده از سانسور

درباره‌ی سانسور و دستاوردهای غیرمنتظره‌اش کریشتوف کیشلوفسکی می‌نویسد: «اگرچه که به‌درستی سانسور بد است اما می‌توانید از آن بهره هم ببرید. با نگاه به سینمای اروپای شرقی مثل سینمای مجارستان، روسیه، چک یا لهستان می‌بینید که وجود سانسور آن‌ها را مجبور به کشف راه‌هایی کرده است که درباره‌ی آن آگاه نبودند.»

«(در لهستان) برخلاف تصور عموم، سانسور نه فقط در یک ساختمان که در همه‌جا وجود داشت. در دفتر سانسور در وزارت فرهنگ، تلویزیون و فیلم تا آن‌هایی که درباره‌ی فیلم‌نامه‌ها تصمیم می‌گرفتند. همه از اینکه چه چیز مجاز است یا نیست باخبر بودند و تلاش می‌کردند که در یک وضعیت متعادل بازی را پیش ببرند. تلاش می‌کردند که از حریمی که سانسور ایجاد کرده بود خارج نشوند. از طرفی سعی می‌کردند تسلیم سانسور نیز نشوند و اثری بی‌معنا که هیچ‌کس نمی‌فهمد یا نمی‌خواهد به آن گوش بدهد را ارائه ندهند.»

ویژگی‌های فیلمسازی کیشلوفسکی

یکی از ویژگی‌های فیلمسازی کیشلوفسکی انعطاف‌پذیری اوست. او در مستند راهروی زیرزمینی به شکلی بداهه فیلم‌برداری کرده است و در لحظه‌ی آخر تصمیم می‌گیرد فیلم را از اول فیلم‌برداری کند که این شیوه به شکلی دیگری بعدها نیز در ساخت سایر آثارش ادامه می‌یابد، برای مثال او چند ورژن مختلف از فیلمش را تدوین می‌کند تا درنهایت به یک نسخه‌ی نهایی برسد که نه تنها نشانگر انعطاف‌پذیری که گواهی بر خستگی‌ناپذیری او در کار است.

نماهای ترکینگ Tracking که ماهرانه فیلم‌برداری شده‌اند، تصاویر برانگیزاننده‌ای از خشونت، ترکیب‌بندی‌های دقیق و حرکات دوربین که مرز بین نقطه دید آبجکتیو و سوبژکتیو را از بین می‌برند و تأکید بر لحظات خصوصی مشاهده مانند فیلم شانس کور از ویژگی‌های کار کریشتوف کیشلوفسکی است.

خیالات خلاقانه که با فیدهای Fade تدوینی و موسیقی در فیلم‌های کیشلوفسکی همراه می‌شوند، نماهای استیلیزه مثل انعکاس جهان در یک قاشق یا نفوذ قهوه در یک حبه قند، طرح‌ریزی دقیق پلات از ویژگی آثار کیشلوفسکی است.

از تأثیرگذارترین همکاری‌ها برای ساخت فیلم‌های کریشتوف کیشلوفسکی، همکاری او با زیبگنیف پرایزنر Zbigniew Preisner است. برای ساخت موسیقی کیشلوفسکی می‌گوید:«شبیه اکثر کارگردان‌ها به آهنگساز نمی‌گوید که من یک ماه بعد برمی‌گردم تا موسیقی را بشنوم.» کیشلوفسکی و پرایزنز در مراحل مختلف نگارش فیلم‌نامه و استوری بورد به‌خصوص در فیلم آبی Blue (از سه گانه کیشلوفسکی) با یکدیگر مشورت می‌کردند. پرایزنر موسیقی را اهرمی مهم در شکل‌دهی به ساختار دراماتیک فیلم می‌داند، او در خصوص موسیقی که برای ده فرمان ساخته است می‌گوید: موسیقی نباید تصویرسازی‌ای ازآنچه بر پرده می‌بینیم باشد بلکه باید نقشی متافیزیکی بازی کند (موسیقی) یک محور دراماتیک در فیلم است.

یکی دیگر از ویژگی‌های آثار مؤخرتر کیشلوفسکی کارگردان استفاده از شخصیت‌های زن به عنوان قهرمان است که بر اساس ایده‌های پیشروتر فمینیستی شکل‌گرفته‌اند مانند شخصیت فیلم زندگی دوگانه‌ی ورونیک. الیشیا هلمن Alicja Helman درباره‌ی نقش زنان در آثار کیشلوفسکی می‌نویسد: کیشلوفسکی زنان را غیر از مردان نشان می‌دهد اما این کار را با کوچک‌تر شمردن آن‌ها انجام نمی‌دهد، بلکه زن بودن را هدیه‌ای می‌داند که منجر به خرد احساسی، شهود و ظرایف و حساسیت‌های خاص می‌شود.

کیشلوفسکی چطور بازیگرهایش را انتخاب می‌کند؟

درباره‌ی انتخاب بازیگر کریشتوف کیشلوفسکی می‌گوید: بستگی دارد که آیا فیلم‌نامه را برای بازیگر خاصی نوشته‌ایم یا نه. اما به هر صورت ارتباط بین کارگردان و بازیگر، طولانی است که ممکن است ماه‌ها به طول بینجامد. تفاوت اصلی این است که آیا من آن بازیگر را می‌شناسم و با شخصیتش آشنا هستم یا نه؟ اگر برای بازیگر خاصی فیلم‌نامه را بنویسم باید کار با او را خیلی زودتر شروع کنم. قبل از نوشتن طرح یا حتی ایده من با فرد تماس می‌گیرم و از او می‌پرسم که آیا زمان کافی برای کار با من را دارد و علاقه دارد که همکاری کند یا نه؟ درباره‌ی ایده‌ام از او می‌پرسم و اینکه نظرش درباره‌ی ایده‌ی من چیست؟ درنتیجه زمانی که بدانم برای چه بازیگری می‌نویسم، فرایند نوشتن فیلم‌نامه برایم آسان‌تر خواهد شد چرا که با شخصیتش نحوه‌ی بازی‌اش و چگونگی بازی گرفتن از او آشنا هستم.

گاهی اوقات نیز من درباره‌ی شخصیتی می‌نویسم که تصور ذهنی‌ای از او ندارم چرا که نمی‌دانم کدام بازیگر قرار است نقش او را ایفا کند. بعد از تمام کردن فیلم‌نامه سعی می‌کنم بازیگر را انتخاب کنم در هر دو صورت انتخاب بازیگر یکی از مهم‌ترین بخش‌های فیلمسازی است که جزئی از سه مرحله‌ی مهم، فیلم‌نامه‌نویسی، انتخاب بازیگر و تدوین است. این سه بخش مسیری که در آن فیلم را می‌سازید مشخص می‌کنند.

«انتخاب بازیگر خوب برای من به این معنی است که بازیگری را انتخاب کنم که وقت دارد، به همکاری علاقه‌مند‌است و مهارت‌های حرفه‌ای عالی‌ای دارد که من می‌توانم به آن‌ها تکیه کنم. مثلاً اینکه من می‌توانم از او بخواهم که مسیر صحنه را بر اساس یک انگیزه‌ی متفاوت برای کنشش تغییر دهد. سومین و مهم‌ترین نکته در انتخاب بازیگر، شخصیت اوست. حضور بازیگر بر صحنه اهمیت دارد. برخی از انسان‌ها روی صحنه حضور دارند و برخی ندارند. راه‌حل فهمیدن این آسان است: من یک بار به فیلم‌برداری از تعداد زیاد انسان‌ها پرداختم و فهمیدم به دلایلی نظر مخاطب به‌سوی یک سری از افراد جلب می‌شود. نمی‌دانم چرا اما به نظر می‌رسد این افراد شخصیت دارند.»

در نهایت کریشتوف کیشلوفسکی از دسته فیلم‌سازان مؤلفی است که درونیات و ذهنیاتش را به همراه شرایط اجتماعی و سیاسی زمانه وارد روند فیلمسازی‌اش می‌کند. از علت‌های ماندگاری آثارش اما پرداختن به پرسش‌های ابدی و ازلی است و همین موضوع او را متمایز می‌کند.

به‌نظر شما چه درس‌های دیگری را می‌توان از فیلمسازی و زندگی هنری کیشلوفسکی یاد گرفت؟ کدام یک از عناصر سینمای کیشلوفسکی را بیشتر می‌پسندید؟

نظرات خود را در قسمت کامنت‌ها با ما به اشتراک بگذارید.

نویسنده: پرنیان مصطفوی (تحریریه ماجرا)

چگونه مثل کیشلوفسکی فیلم بسازیم؟

پرنیان مصطفوی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.