اغلب با شنيدن عنوان فلسفه در كنار سينما ياد آثار كارگردانان بزرگی چون كوروساوا، برگمان، كوبريك، نولان و غيره می‌افتيم. آثاري كه به نظرمان می‌آيد رنگ و بوي فلسفی بيشتری دارند و صلاحيت آن را دارند كه آن‌ها را ذيل آثار فلسفی سینما نام‌گذاری كنيم. اما عبارت فلسفه‌ي سينما از "فلسفه‌ی چيزی" سخن می‌گويد. درست مانند وقتی كه از فلسفه دين، فلسفه حقوق يا فلسفه علم سخن می‌گوييم. ما در اين نوع فلسفه‌ها- كه به فلسفه‌هاي مضاف مشهورند- به چيستی و چرايی آن موضوع می‌پردازيم، حدود و كاركرد آن را بررسی می‌كنيم و تمايزش را با ديگر هم نوعانش مشخص می‌كنيم. سينما نيز به عنوان موضوعی جديد و البته مهم ذيل فلسفه هنر شايان بررسی فلسفی است. درست مانند وقتی كه از فلسفه‌ی ديگر هنرها چون موسيقی، شعر و يا نقاشی سخن می‌گوييم و آن‌ها را از منظر زيبايی‌شناسی تعريف و تبيين می‌كنيم، سينما -به طور خاص فيلم- نيز به عنوان يكی از مهم‌ترين هنرهای قرن اخير نيازمند واكاوی است. اينكه دقيقا فيلم چگونه هنری است؟ تفاوت منحصر به فردش با ديگر هنرها چيست و چه نسبتی با تماشاگر دارد؟ مولف حقيقی فيلم چه كسی است؟ و انبوه سوالات اساسی ديگر كه همه زاييده‌ی رشد چشمگير جايگاه فيلم در زندگی معاصر ماست.

اين يادداشت مدخلی است بر توضيح هرآنچه از فلسفه فيلم يا فلسفه در فيلم به گوشمان خورده و دقيقا نمی‌دانيم چه تعريفی دارند و به چه چيزی اشاره می‌كنند. در اين يادداشت به فلسفه فيلم به عنوان شاخه‌ای جديد و مستقل در حوزه مطالعات سينما می‌پردازيم، نسبتش را با نظريه فيلم روشن می‌‌سازيم و مسائلی را عنوان می‌كنيم كه فلسفه فيلم به آنها می‌‌پردازد. در آخر منابعي براي علاقمندان معرفی شده كه با دنبال كردن آن‌ها می‌‌توانند به مباحث گسترده‌ای از حوزه فلسفه فيلم دست پيدا كنند.

فلسفه‌ی فيلم، حوزه‌ای مستقل برای مطالعه

صحبت از فلسفه‌ی فيلم به عنوان مبحثی جديد از مطالعات سينما چندان ساده به نظر نمی‌آيد. تاريخ مطالعات سينما پر است از مباحث گوناگون پيرامون ماهيت فيلم، نسبت آن با تماشاگر، چگونگی خلق معنا، نقش مولف در جهان اثر و مباحثی از اين دست كه كم و بيش می‌توانند موضوعاتی فلسفی باشند هر چند مستقيماً عنوان فلسفه نيافته باشند. همينطور بسياری از نظريه‌پردازان فيلم الهام گرفته از فلاسفه و مكاتب فلسفی قرن بيستم هستند (مانند تاثير كاول[1] از ويتگنشتاين يا بازن[2] از اگزيستانسياليسم سارتر) و يا خود از فلاسفه معاصر به شمار می‌آيند. (متفكرينی مانند لكان، فوكو، دريدا و دلوز كه بين سال‌های 1960 تا 1980 از جمله مهمترين نظريه‌پردازان حوزه سينما بوده‌اند.) از اين حيث پيوند فلسفه و سينما هيچگاه منقطع نبوده است. از منظری ديگر چه بسا فلسفه نيز از هنر سينما جهت پيشبرد مباحث خود و يا اكتشافات نظری جديدش وام گرفته‌است. هر چند در تأثيرپذيری فلسفه از سينما بين متفكران اختلاف نظر وجود دارد، ترديدی نیست که فیلسوفان به اهمیت فلسفی فيلم پی‌برده‌اند.

از خويشاوندی ضمنی فلسفه و سينما كه بگذريم پرسش از فلسفه‌ی فيلم به مثابه‌ی شاخه‌ی نظري مستقل امری مناقشه‌برانگيز است. لذا به مثابه‌ی موضوعی جديد، ضروری است ماهیت و کارکرد خويش را روشن سازد. اين توضيح فقط در پاسخ به اين نيست كه این رشته‌ی مطالعاتی چگونه بايد باشد، بلكه به اين پرسش می‌پردازد که اساساً دلیلی براي ايجادش هست يا خير! چه بسا با وجود حوزه‌ی نظريه فيلم ذيل رشته مطالعات سينما پرداختن به حوزه‌ای ديگر تحت عنوان فلسفه‌ی فيلم امری زائد و بی‌حاصل باشد!

تامس وارتنبرگ در مدخل فلسفه فيلم از دانشنامه‌ی استنفورد اين ضرورت را چنين تشريح می‌كند:

"مشکل این است که حوزه فرعی تئوری فیلم در مطالعات فیلم تحت سلطه‌ی طیفی از تعهدات نظری است که بسیاری از فیلسوفان انگلیسی-آمریکايي در آن اشتراكی ندارند. بنابراین، بسیاری از اين فیلسوفان احساس کرده‌اند نه تنها نیاز به بازبینی‌ جزئی در این پيش‌فرض‌ها و نيز در ادراكشان از فیلم دارند، بلکه به آغازی جدید در مطالعه فیلم نیازمندند که با مفروضات مشکل‌ساز نظریه فیلم موافق نباشد. به همین دلیل با تكيه بر دیدگاهی که فيلم را موضوعی مشروع در زیبایی‌شناسی می‌داند، احساس کرده‌اند که باید به شیوه‌ای از تفکر فلسفی آگاهانه درباره‌ی فیلم رسميت بخشند" [3]

جدا از ضرورت ايجاد اين حوزه جديد زيبايی‌شناسانه در مورد شكل آن نيز سوالاتی‌ مطرح می‌شود.

"...فلاسفه به این موضوع توجه دارند که فلسفه فیلم چگونه باید به عنوان یک حوزه مطالعاتی تشکیل شود؟ چه نقشی برای تفسیر فیلم در این حوزه وجود دارد؟ چگونه مطالعات مربوط به فیلم‌های خاص با مطالعات نظری بیشتر در مورد این رسانه ارتباط دارد؟ در مورد فلسفه در فیلم چه می‌توان گفت؟ آیا مدل واحدی وجود دارد که بتوان برای توصیف این حوزه‌ي تازه‌حیات‌يافته‌ی تحقیق فلسفی استفاده کرد؟ و.."[4]

اين‌ها پرسش‌هايی است كه فلسفه‌ی فيلم در مورد ظرفيت‌های نظری خود مطرح می‌كند و بدان می‌پردازد. اين حوزه‌ی مطالعاتی در بسياری از دانشگاه‌ها ذيل رشته‌ی مطالعات سينما در حال توسعه و گسترش است. فلسفه‌های تحليلی[5] پيشرفت چشمگيری در اين حوزه داشته‌اند هرچند به نظر می‌آید عمده مباحث اين حوزه از تمايز تحليلی- قاره‌ای[6] فراتر می‌رود. در مجموع به نظر می‌‌آيد ميبايست با ديويد سورفا[7] همراه باشيم كه می‌گويد"فیلم-فلسفه اکنون اصطلاح نسبتاً رایجی است، گاهی با خط فاصله و گاهی بدون خط. ما همیشه احساس کرده‌ایم که این اصطلاح به توسعه خاصی از «نظریه فیلم» ميدان می‌دهد." به بيان وی "فیلم-فلسفه گذشته و آینده‌ی نظریه فیلم است!"[8]

فلسفه‌ی فيلم يا فيلم-فلسفه[9]؟

عنوان ديگری كه به موازات براي فلسفه‌ی فيلم به كار رفته فيلم-فلسفه است. نظر به اينكه برهم‌كنش فيلم و فلسفه می‌تواند چيزی بيشتر از فلسفه‌ی فيلم باشد، عبارت فيلم- فلسفه معرفی شد. اين عنوان به امكانات فيلم به مثابه‌ی مدلی منحصر به فرد از كار فلسفی توجه دارد. استنلی كاول و ژيل دولز از اولين متفكرينی هستند كه معتقدند فيلم‌ها می‌توانند كار فلسفی كنند و يا خود يك فلسفه باشند. از نظر کاول، فلسفه ذاتاً به شک و راه‌های مختلف غلبه بر آن توجه دارد و در اين دغدغه با فيلم شريك است. فيلم حتی می‌تواند بینش‌های فلسفی خود را در مواجهه با شكاكيت ارائه دهد. اين ديدگاه تا حدی با مخالفت روبرو شد؛ زيرا اولاً روايت كاول از شكاكيت مبتنی بر موضوعی بسيار خاص است؛ ثانياً محدودیت‌های روشنی برای فلسفه‌ورزي فيلم‌ها وجود دارد. برخي از فیلسوفان معتقدند فیلم‌ها حداکثر می‌توانند کارکردی اکتشافی يا آموزشي[10] در رابطه با فلسفه داشته باشند. همچنين در اينكه شخصيت روايی فيلم‌های داستانی واقعاً در وضعيت فلسفيدن باشند بسيار مخالفت شده‌است.

از سوی ديگر موافقان روش‌هايی را عنوان كرده‌اند كه در آن فیلم‌ها می‌توانند به فلسفه بپردازند." مهم‌ترین آن‌ها آزمایش فکری است. آزمایش‌های فکری شامل سناریوهایي خیالی هستند که در آن‌ها از خواننده خواسته می‌شود وضعيتی خيالی را تصور کند. اينكه اگر چنین و چنان بود، اوضاع چگونه بود. کسانی که بر اين باورند فیلم‌ها واقعاً می‌توانند كار فلسفی كنند، خاطرنشان می‌کنند که فيلم‌های داستانی می‌توانند به‌عنوان آزمایش‌های فکری فلسفی عمل کنند و بنابراین واجد عنوان فلسفي شوند... فیلسوفانی که در سنت قاره‌ای فعاليت می‌کنند، از گزارشی گسترده‌تر از سهم فیلم در فلسفه حمایت کرده‌اند. در واقع، اصطلاح" فیلم_فلسفه" برای اشاره به شکل ظاهراً جدیدی از فلسفه‌ورزی معرفی شد که در فیلم اتفاق می‌افتد. هر موضعی که در مورد امکان "فلسفه‌ی سینمایی" اتخاذ شود، روشن است که فیلسوفان به اهمیت فلسفی فیلم پی‌برده‌اند. حتي كسانی كه منكر فلسفه‌ورزی فيلم‌ها هستند، می‌بايست اعتراف كنند که سينما‌ دسترسی مخاطب را به پرسش‌ها و مسائل فلسفی فراهم می‌کند....بی شک این یک پیشرفت سالم برای خود فلسفه است."[11]

مسائل و موضوعات

ديويد سورفا به تفاوت ظريفی اشاره می‌كند كه بين دغدغه‌ی تماشاگر فيلم و نظريه‌پردازان فيلم وجود دارد. وی معتقد است دغدغه‌ي فيلم-فلسفه همان دغدغه‌ی بيننده‌ی عادی است در مواجهه با فيلم : "فیلم-فلسفه همچنین روشی است که بینندگان عادی و غیر آکادمیک در مورد فیلم می‌انديشند. مردم به تئوری‌هاي فيلم فكر نمی‌‌كنند، آن‌ها می‌پرسند: «آیا این شخصیت را دوست دارم؟»، «هنگام تماشای اين فيلم چه احساسی دارم؟»، «چه چیزی در مورد این فیلم واقعی است؟»، «کاری که این شخصیت انجام می‌دهد درست است یا غلط؟»، «آیا از این کار لذت می‌برم؟»، «آيا این فیلم منطقی است؟»، «از این فیلم چه آموخته‌ام؟»، «آیا باید به‌خاطر این فیلم زندگی‌ام را تغییر دهم؟» این‌ها سؤالات اساسی فیلم-فلسفه هستند."[12]

فيلم‌ها اغلب با مسائل اخلاقی درگير هستند. برخی از آن‌ها چالش‌های اخلاقي را عرضه می‌كنند و برخی‌ اساساً به لحاظ اخلاقی چالش‌آفرين هستند. هر دو مويد اين نكته است كه اغلب فيلم‌ها نسبت وثيقی با مسائل اخلاقی دارند و به نوعی آن را بازتعريف می‌كنند. منظور از اخلاق در اينجا اخلاق هنجاری است. يعنی مجموعه‌ای از ارزش‌ها كه نظام هنجاری فرد را تشكيل می‌دهند. فيلسوفان فيلم نسبت فيلم و اخلاق را مورد بررسی قرار می‌دهند و وضعيت بيننده را در مواجهه با آن واكاوی می‌كنند. همچنين به اين می‌پردازند كه برانگيخته شدن احساسات چطور در ارزيابی يك فيلم نقش بازی می‌كنند و چه تاثيری در خوب يا بد بودن يك فيلم دارند؟ آيا تمايلات برخاسته از فيلم می‌تواند بر تمايلاتمان در زندگی واقعی اثر بگذارند؟ فيلسوفان فيلم همچنين به الگوهای روايی می‌پردارند. امری كه در فرايند درك فيلم به مثابهی كليتی كم و بيش منسجم نقش مهمی ايفا می‌کند. همينطور درباره مولف و نقش آن در علت وجودی فيلم، تفسير فيلم و همينطور ارزيابی فيلم می‌انديشند. اينكه يك فيلم از همه اين جهات چه نسبتی با سازنده يا گروه سازندگان دارد؟

از ديگر مباحث باسابقه در اين حوزه پرداختن به ماهيت فيلم است. اينكه اساساً چه تفاوتی با تئاتر و يا عكس دارد و چه امكانات هنری بديعی را در اختيار مخاطب قرار می‌دهد. بحثی كه قدمتش به پيدايش سينما برمی‌گردد و با پيشرفت تكنولوژی و ظهور انواع جديد تصاوير متحرك همچنان داغ است. در آخر اينكه آيا فيلم‌ها می‌توانند منتقد اجتماعی باشند يا كاركردی سياسی پيدا كنند؟ اصطلاح "صنعت فرهنگ" دقيقاً به چه معناست و چه فيلم‌هايی با چه قابليت‌هايی كاركرد اجتماعی بيشتری پيدا می‌كنند؟

سخن آخر

در مجموع بايد گفت فلسفه و سينما از سال‌های نخستين پيدايش سينما تا كنون به موازات يكديگر پيش آمدند و اكنون با رشد و نمو، حوزه‌ای جديد از مطالعات سينما تحت عنوان فلسفه فيلم يا فيلم-فلسفه پيوند خويش را بيش از پيش درهم تنيده‌اند. امروزه فلسفه‌ی فيلم مانند هر فلسفه‌ی مضافی دارای كرسی انديشه است و ظرفيت بسياری براي پيشرفت و توسعه از خود نشان داده‌است. در ايران جای خالی معرفی، شناسايی و طرح مباحث فلسفه فيلم در انجمن‌های علمی و نظری احساس می‌شود. اميد كه با نشر بيشتر مباحثی از اين دست فضای فكری سينمای ايران با مباحث روز دنيا آشناتر و به سمت هر چه علمی‌تر شدن قدم بردارد.

منابعی برای مطالعه درباره فلسفه فیلم

مدخل فلسفه فيلم دانشنامه استنفورد كه از منابع اين يادداشت نيز بوده است يكی از مقالات نسبتاً جامع براي آشنايی ضمنی با مبحث فلسفه فيلم است.

(Wartenberg, Thomas, "Philosophy of Film", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2015 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2015/entries/film/>.)

وارتنبرگ همچنين اثر مكتوبی به نام "فلسفه‌ی سينما، متون و نوشتارهای پايه" دارد كه در آن با همكاری آنجلا كارن مجموعه‌ای از مقالات مهم مباحث اين حوزه را جمع آوری كرده است. اين اثر توسط محمدرضا اسمخانی و هانيه سادات سركی به فارسی برگردانده شده و در سال 1401 توسط بنگاه نشر و كتاب پارسه به چاپ رسيده‌است. اين اثر بعد از مدخل دانشنامه نمونه‌ی خوبی برای ورود تخصصی‌تر به مباحث اين حوزه است و آن را كامل می‌‌كند.
منبع مهم ديگر سالنامه تخصصی آنلاين فيلم-فلسفه(https://doi.org/10.3366/film) است كه از سال 1996 تا كنون مقالات گوناگونی را با رويكرد فلسفی نسبت به فيلم منتشر كرده كه خوشبختانه تمامی اين مقالات قابل دسترسی آزاد هستند. گشت و گذار در اين نشريه كمك می‌كند تا موضوعات مختلف مرتبط با اين حوره را بشناسيم. اين سالنامه هم اكنون با همكاری دانشگاه ادينبرگ به فعاليت خود ادامه می‌دهد.

[1] Stanley Cavell

[2] André Bazin

[3] Wartenberg, Thomas, "Philosophy of Film", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2015 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2015/entries/film/>.

[4] همان.

[5] Analitic philosophy

[6] Continental philosophy

[7] David Sorfa. (عضو هيئت تحريريه‌ی مجله فيلم-فلسفه وابسته به دانشگاه ادينبرگ)

[8] Film-Philosophy, Volume 20 Issue 1, Page 1-5, ISSN Available Online Jan 2016

(https://doi.org/10.3366/film.2016.0001)

[9] Film-Philosophy

[10] يعنی در تدريس فلسفه از آن‌ها استفاده شود.

[11] Wartenberg, Thomas, "Philosophy of Film", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2015 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2015/entries/film/>.

[12] Film-Philosophy, Volume 20 Issue 1, Page 1-5, ISSN Available Online Jan 2016

(https://doi.org/10.3366/film.2016.0001)

نویسنده: فاطمه مقدسی (تحریریه ماجرا)

فلسفه فیلم چیست و چه اهمیتی دارد؟

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.