وجود ما نویسندگان و هنرمندان اگر تنها یک علت داشته باشد، آن علت چیزی نخواهد بود جز سخن گفتن به جای همه کسانی که نمی توانند سخن بگویند.

- آلبر کامو

در جستار پیش رو قصد داریم به تعدادی از مونولوگ‌های تاثیرگذار و ماندگار در سینمای ایران و بررسی چگونگی و چرایی تاثیرات نحوه بیان بازیگرانِ این مونولوگ‌ها بپردازیم. بیان مناسب یکی از مهترین ابزارهای بازیگران درعرصه تئاتر و سینماست و بر هیچ کس پوشیده نیست که قدرت تاثیرگذاری کلام تا چه حد می‌تواند در سنجش توانایی‌های یک بازیگر تاثیر داشته باشد، اما با این همه اگر توانا‌ترین بازیگران جهان هم در مقابله با یک متن بی‌کیفیت و البته هدایت گنگ و غلط کارگردان قرار گیرند، نتیجه کار چیزی جز یک اجرای ضعیف نخواهد بود و بازی آن‌ها تاثیری هم بر مخاطب نخواهد گذاشت. از این رو‌ در این جستار چند مونولوگ ماندگار در سینمای ایران را به اختصار بررسی می‌کنیم و به برخی از مولفه‌ها و عوامل مهم در تاثیرگذاری یک مونولوگ و ارائه‌ی آن به شکلی ماندگار و فراموش‌نشدنی، می‌پردازیم. بدیهی است که بررسی تمام مونولوگ‌های تاثیرگذار در فیلم‌های ایرانی از ظرفیت و محدودیت‌های یک جستار فراتر است، بنابرین این بار به هفت مونولوگ مهم در سینمای ایران بسنده می‌کنیم.

1) فیلم اینجا بدون من

نویسنده‌ و کارگردان: بهرام توکلی

این فیلم اقتباسی از نمایش‌نامه «باغ‌ وحش شیشه‌ای‌» شاهکارِ تنسی ویلیامز است. فیلم داستان خانواده‌ای است متشکل از مادر (فاطمه معتمدآریا) و دو فرزندش، احسان (صابر ابر) و یلدا (نگار جواهریان) که در آرزوی دستیابی به رویاهای خود هستند و امیدوارانه تحولی را انتظار می‌کشند. یلدا معلول است و تمام دغدغه مادر تأمین آینده اوست. ورود رضا دوست احسان با بازی (پارسا پیروزفر) زندگی آنان را دستخوش تغییراتی می‌کند. فاطمه معتمدآریا برای بازی در این فیلم برنده جایزه بهترین بازیگر زن در سی و پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال کانادا شد

بخشی از مونولوگ: (مامان می‌دونی چجوری از این همه بدبختی خلاص می‌شیم؟یه شب یه شام درست وحسابی بپزیم، بخوریم. بعد سر فرصت همه‌ی درزای در و و پنجره‌ها رو ببندیم، یکیمون شیر گازو باز بذاره، بعد بریم بخوابیم. صبح نشده همه دردسرامون پریده...)

این مونولوگ‌ در شرایطی توسط احسان (با بازی صابر ابر) بیان می‌شود که شخصیت احسان به دلیل مخاطرات و چالش‌های زندگی در یک خانواده سطح پایین جامعه و معلولیت خواهرش، ومهم‌تر از همه آرزوهایی که سال‌ها در سر داشته وهیچ کدام تحقق پیدا نکرده‌اند، در ناامیدانه‌ترین شکل ممکن می‌پذیرد تا در شرایطی آرام و بدون درد به زندگی نابسامان خود و مادر و خواهرش که متحمل فشارهای روحی، اقتصادی و فرهنگی بیشماری هستند، پایان دهد. نحوه درست رویارویی بازیگر با این نقش و تاثیر فضای حاکم بر فیلم و دیالوگ‌هایی که درخدمت حفظ فضای تاریک اثر است، باعث می‌شود این مونولوگ با وجودِ تلخ بودن به مثابه یک کلام تاثیرگذار تلقی شود و به شکلی صحیح شخصیت مادر و همچنین تماشاگر را خطاب قرار دهد.

2) خانه‌ای‌ روی‌ آب

نویسنده وکارگردان : بهمن فرمان‌آرا

فیلم داستان زندگی دکتری را روایت می‌کند که شبی موقع رانندگی فرشته‌ای را زیر می‌گیرد و دستش با لمس انگشتان فرشته زخمی عمیق برمی‌دارد. فردا وقتی به بیمارستان می‌رود، مسئول بخش به او می‌گوید پسربچه‌ای را که بیهوش شده اشتباهاً به بخش درمانی دکتر (زنان و زایمان) منتقل کرده‌اند. دکتر در بیمارستان با یکی از همکاران قدیمی‌اش که سابقاً میان آن‌ها رابطه و علاقه‌ای بوده برخورد می‌کند... در این فیلم رضا کیانیان، هدیه تهرانی، عزت‌الله انتظامی و جمشید مشایخی به ایفای نقش می‌پردازند. از جوایز این فیلم می‌توان به سیمرغ بلورین بهترین فیلم از بیستمین دوره جشنواره فیلم فجر اشاره کرد.

بخشی از مونولوگ: (اون روزی که من دیپلم گرفتم که البته ارزش اون دیپلم با لیسانس و فوق‌لیسانس الان قابل مقایسه نیست، بابام من رو صدا کرد و گفت:حسین. گفتم بله آقا جون؟ گفت تو از امروز مستقلی، میدونی استقلال چیه؟ گفتم نه آقا جون ، گفت یعنی از امشب تو این خونه فقط می‌خوابی...)

این مونولوگ توسط استاد عزت‌الله‌ انتظامی خطاب به پسرش دکتر سپیدبخت (با بازی رضا کیانیان) بیان می‌شود. صحنه گفتگو‌ بین پدر و پسر در یک آسایشگاه سالمندان فیلمبرداری شده و اقای انتظامی بارها در طول گفت‌وگو از پسرش می‌خواهد او را به منزل خودش ببرد و از وضعیتش در خانه سالمندان ناراضی است. نقطه‌ی قوت بیان درست این مونولوگ‌ توسط بازیگر دقیقا به دلیل درک وضعیت و جغرافیای حضور کارکتری است که نقش او را ایفا می‌کند و مهم‌تر از همه لحظه‌هایی که قبل از ارائه‌ی این مونولوگ، بین پدر و فرزند در جریان بوده‌اند. بازیگران این فیلم تا جایی به پختگی و تجربه در عرصه اجرا رسیده‌اند که حالا می‌توانند از درون متن ظریف فیلمنامه، لحظه‌های حساس و فراز و فرود‌های آن را در کلام جاری کنند. این مونولوگ به معنای دقیق کلمه چفت بودن تمام اعضای تشکیل دهنده‌ی یک فیلم کنار یکدیگر را نشان می‌دهد. بازیگر متن را درست می‌فهمد، کارگردان با بازیگر به یک تعامل مشترک در طول ساخت اثر رسیده و او را برای تجسم شخصیت موردنظرش به درستی هدایت می‌کند، متن فیلمنامه به هردو کمک می‌کند و مکان انتخاب شده برای فیلمبرداری این پلان اتمسفر مناسبی را برای بیان مونولوگ و تاثیرگذاریِ دوچندان آن ایجاد می‌کند.

3) آژانس شیشه‌ای

نویسنده وکارگردان: ابراهیم حاتمی کیا

در این فیلم پرویز پرستویی، رضا کیانیان و حبیب رضایی بازی کرده‌اند. داستان فیلم دربارهٔ یک رزمندهٔ سابق جنگ ایران و عراق به نام عباس حیدری است که بر اثر جراحت جنگی در آستانهٔ مرگ است. هم‌رزم سابقش، حاج کاظم، تصمیم می‌گیرد که عباس را برای معالجهٔ فوری به لندن ببرد؛ ولی کارها طوری پیش می‌رود که آن‌ها موفق نمی‌شوند هزینهٔ بلیت هواپیما را سر وقت تأمین کنند. حاج کاظم، که مرگ عباس را برنمی‌تابد، برای نجات او دست به گروگان‌گیری در آژانس هواپیمایی می‌زند. شش نامزدی و دریافت دو تندیس زرین در دومین جشن سینمای ایران در رشته‌های بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر نقش اول مرد نیز از مهم‌ترین جوایز این فیلم است.

بخشی از مونولوگ: (فاطمه، فاطمه‌ی‌‌عزیزم ، باتو حرف بزنم بهتره، اگر روی‌‌ صحبتم تو باشی من آروم‌ترم، راستی امشب آخرین شب ساله. فردا سال تحویله، باید تبریک گفت. یادم نمیاد که تاحالا برات نامه نوشته باشم. چرا، وصیت‌نامه نوشتم...)

یکی تاثیر‌گذارترین مونولوگ‌های تاریخ سینمای ایران بدون شک، درد دل شخصیت حاج کاظم در فیلم آژانس شیشه‌ای (با بازی پرویز پرستویی) خطاب به همسرش زهرا است. پرویز پرستویی در شرایطی ایفای نقش حاج کاظم را می‌پذیرد که در دوران اوج حرفه بازیگری خود به سر می‌برد و این مونولوگ حاصل تجربیات و احساسات سرشار بازیگر است و با وجود سادگی کلام اجرایی تاثیرگذار را در لحظه به تصویر می‌کشد. کما این که تا حدود زیادی داستان کلی فیلم دغدغه‌ی مشترک آن سال‌های فیلمساز و پرستویی هم بوده‌ و این وجه‌ مشترک در ارائه‌ی بی عیب و نقصِ این مونولوگ تاثیر بسزایی داشته است. اما نکته‌ی مهم‌تر این است که بازیگری در این فیلم به شیوه‌ی متد (Method) پیش رفته‌است و بازیگران در مسیر ساخت فیلم تجربیات جدیدی را برای به تصویر کشیدن شخصیت از سر گذراندند و به کمک تعامل دائم با کارگردان به ایفای نقش پرداختند. از این نکته هم نمی‌توان غافل شد که فیلمنامه‌ی این اثر در زمره بهترین‌های زمانه‌ و دوران خود به حساب می‌آید.

4) هامون

نویسنده و کارگردان: داریوش مهرجویی

از بازیگران سرشناس این فیلم می‌توان از خسرو شکیبایی، بیتا فرهی، عزت‌الله انتظامی و فتحعلی اویسی نام برد. حمید هامون که با همسرش، مهشید، پیوسته، کش‌مکش دارد زندگی کابوس‌گونهٔ خود را بازنگری می‌کند. او که سرگرم نوشتن سخن‌نامه‌ای دربارهٔ عشق و ایمان است، در پی دوست دیرین و راهنمایش علی عابدینی، می‌گردد. خانه و کاشانه را رها می‌کند و دست به کارهای دیوانه‌واری می‌زنند... این فیلم در نظرسنجی منتقدان و نویسندگان ماهنامه سینمایی فیلم به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران انتخاب شده‌است. فیلم هامون در دورهٔ هشتم (۱۳۶۸) جشنوارهٔ سینمایی فجر تهران، با کسب پنج سیمرغ بلورین به‌همراه «جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران» ستارهٔ بی‌رقیب سینمای آن سال ایران بود.

بخشی از مونولوگ: (خب برا اینا مثل همه کارا هنر یه چیز زیادیه، به دردنخوره، اینا نمی‌دونن مثلا اگر من یه روز چیزی ننویسم، یعنی کاغذ و قلم گیرم نیاد... آخه میدونی نوشتن یه حال غریبی داره...)

شخصیت حمید هامون (با بازی خسرو شکیبایی) بیان‌گر چهره‌ی هنرمندی است که جامعه به دلایلی او و سبک زندگی‌اش را طرد کرده است و هنرمند مستاصل و پریشان دست به دامان همه‌چیز می‌شود. خسرو شکیبایی به دلیل تجربه‌ی متفاوت زندگی و طبع شاعرانگی که در وجودش همیشه سرشار بود، درست بعد از سال‌ها فعالیت روی صحنه‌ی تئاتر، حالا برای اولین بار فرصت نقش‌آفرینی مقابل دوربین آن هم به عنوان نقش اول فیلم را داشت. شاید اینجا بیشترین چیزی که در ارائه‌ی یک بازی شاهکار به او کمک کرد، تجربه‌ی خودش به‌عنوان یک هنرمند در ایران و این مسئله بود که شخصیت حمید هامون به لحاظ شرایط و بافت جغرافیایی و فرهنگیِ زندگی‌اش با مرحوم شکیبایی شباهت‌های زیادی داشت. هرچند که مرحوم داریوش مهرجویی نیز در گرفتن نقش‌های ماندگار از بازیگرانش شهره بود. نکته قابل توجه در ارائه‌ی این مونولوگ عشق وعلاقه‌ی قلبی شکیبایی در بازی و بیان دغدغه‌مند و عاشقانه‌ی تک تک کلمات است، که ناخودآگاه به دل مخاطب می‌نشیند. بازیگر با تلاش و ممارست فراوان شخصیتی را برای ما خلق می‌کند که ناخودآگاه در هر وضعیت نمایشی با او احساس هم‌ذات‌پنداری می‌کنیم. اتفاقات ناگوار، شکست‌ عاطفی و تحمل بحران‌های پی در پی، بازیگر شخصیت هامون را به شکلی درست در مسیر ارائه‌ی نقش و بیان تاثیرگذار این مونولوگِ دوست داشتنی همراهی می‌کند.

5) درباره الی

نویسنده و کارگردان: اصغر فرهادی

داستان فیلم روایت‌گر زندگی چند خانواده است که برای گذراندن تعطیلات به شمال کشور سفر کرده‌اند. دوستان احمد (شهاب حسینی) که پس از سال‌ها زندگی در آلمان به ایران بازگشته، در تلاش هستند تا همسری را برای او بیابند. به همین خاطر، مربی مهدکودکی به نام «اِلی» (ترانه علیدوستی) با دعوت سپیده (گلشیفته فراهانی)، به همراه دیگران به این سفر آمده‌است. امّا پس از ناپدید شدن الی در ساحل دریا، ماجرا به تراژدی تبدیل می‌شود و هر کس در مورد این مسئله به قضاوت پرداخته و دیگری را مقصر می‌داند. دربارهٔ الی پس از اکران و نمایش مورد ستایش منتقدان و مردم قرار گرفت. خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین ۲۰۰۹ به این فیلم اهدا شد.

بخشی از مونولوگ‌: (من می‌دونستم، به من گفته بود، به قرآن به من گفته بود، اینو دیگه دروغ نمی‌گم، به جون مروارید. اصلا من به احمد گفتم این برادرش‌ نیست، نامزدشه. احمد تو چرا هیچی نمیگی؟...)

متن همه چیز را به تو تقدیم می‌کند، تو فقط به کلمات دقت کن، آن‌ها خودشان حس دارند. اصغر فرهادی یکی از بهترین فیلمنامه‌نویسان معاصر سینمای ایران است. او ارتباط بین شخصیت‌ها را به درستی و باساده‌ترین کلمات، پیچیده می‌کند. فیلم درباره‌ الی نیز از این قائده‌ مستثنا نیست. لطفا به کلماتی که در این مونولوگ به کار رفته است، دقت کنید. تک تک کلمات فضای وهم و ترس را القا می‌کنند و کارگردانی فیلم تمام تمرکز بازیگر را می‌خواهد تا فضایی برای شکل گرفتن این ترس و ارتباط درست بازیگران باهم را به وجود آورد و اینجاست که می‌توان گفت نحوه بیان این مونولوگ توسط گلشیفته‌ فراهانی براساس قرار گرفتن صحیح و به جای تمام مولفه‌های تاثیرگذار، یعنی متن ملموس و واقع‌گرا، هوش بازیگر و آگاهی کارگردان برای گرفتن بهترین اجرا از بازیگر و قرار دادنش در مسیر رسیدن به نقش تبعیت می‌کند.

6) کاغذ بی خط

نویسنده و کارگردان: ناصر تقوایی

داستان این فیلم از یک صبح پاییزی در ساعت ۷ شروع می‌شود. جهانگیر (خسرو شکیبایی)، رؤیا (هدیه تهرانی) و ۲ فرزندشان شنگول (هانیه مرادی) و منگول (آرین مطلبی)، اعضای خانواده‌ای چهارنفره هستند که زندگی‌ای معمولی را سپری می‌کنند، اما در این بین، رؤیا موقعیتی متمایز دارد، از این حیث که دائم در حال خیالبافی و داستان سرایی است. جهانگیر با مشاهده علاقه زیاد همسرش به داستان‌پردازی، به او پیشنهاد می‌دهد که به آموزشگاه داستان‌نویسی برود و به شکل آکادمیک این جریان را دنبال کند. در این فیلم خسرو شکیبایی، هدیه تهرانی، جمشید مشایخی، جمیله شیخی و نیکو خردمند به هنرمندی پرداخته‌اند.

بخشی از مونولوگ‌: (این اتاق جای امنیه جهان، هر مشکلی بین ما باشه، اگر این جا حل نشه، هیچ جا حل نمیشه. من امشب می‌خوام از یه چیزی حرف بزنم که تا حالا نگفتم، بهت برنخوره جهان. تو جهان یا مثبتی یا منفی، یا روشنی یا خاموش...)

فیلم کاغذ بی خط یک پکیج کامل است. کارگردان فیلم یکی از بهترین نویسندگان سال‌های اخیر سینمای ایران است که با فیلمنامه‌ای قوی به همراه گروه بازیگران توانمندش، اخرین اثر سینمایی خود را به بهترین نحو ممکن خلق می‌کند. این فیلم صحنه‌ی طولانی کشمکش‌ بین زن وشوهری است که به هیچ وجه منطق زندگی یکدیگر را درک نمی‌کنند و همین عدم درک مشترک اتفاقات و چالش‌های عجیبی را بر سر راه زندگی آن‌ها به وجود می‌آورد. مونولوگ بالا نیز درست بعد از یک جنگ‌تمام عیار بین آن‌ها شکل می‌گیرد. نکته‌ی قابل توجه این سکانس درک متقابل بازیگران از یکدیگر و همچنین درک درست موقعیت شخصیت‌هاست. هدیه تهرانی که روزهای اوج‌ خود را درسینمای‌ ایران سپری می‌کند، تحت هدایت‌ سخت‌گیرانه و دقیق کارگردان موقعیتی را مقابل چشمان ما به تصویر می‌کشد که همخوانی عجیبی با شرایط جاری در آن لحظه‌ی فیلم دارد و حالا تاثیر اجرای بازیگر نقش مقابلش در ایجاد فضایی زنده و پویا، آن هم بدون دیالوگ، باعث می‌شود که در خنثی‌ترین شرایط بین یک زوج، فضایی پر تنش ایجاد شود. کاغذ بی‌خط هم از جمله فیلم‌هایی است که تمام شاخصه‌های لازم برای ارائه‌ی نقش و نحوه بیان درست و تاثیرگذاری کلام بازیگر را دارا می‌باشد.

7) کنعان

کارگردان: مانی حقیقی

نویسنده: اصغر فرهادی

مینا که زمانی دانشجوی مرتضی بوده، پس از ده سال زندگی مشترک با وی، تصمیم می‌گیرد از او جدا شود و برای ادامه تحصیل به کانادا برود، اما مرتضی که از این تصمیم ناخرسند است، تمام تلاش خود را معطوف منصرف کردن او از تصمیمش می‌کند، تا اینکه روزی متوجه می‌شود مینا موضوع طلاقشان را با عزیز، مادر بیمار مرتضی، در میان گذاشته‌است. مرتضی نیز از شرایط پیش آمده استفاده می‌کند و … از بازیگران فیلم می‌توان به محمدرضا فروتن، ترانه علیدوستی، بهرام رادان و حسن معجونی اشاره کرد. این فیلم در بیست و ششمین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمده و علاوه بر نامزدی برای دریافت دو سیمرغ بلورین، برنده دیپلم افتخار فیلم برگزیده تماشاگران در بخش بین‌الملل نیز شده است.

بخشی از مونولوگ‌: (نه می‌دونستم کجایی، نه می‌دونستم چه کار می‌کنی. همه فکر می‌کردن تو مردی، در به در دنبال جنازت می‌گشتن، میخواستن برات ختم بگیرن، اون همه قرطی بازی‌ درآوردی که چی بشه؟ که بیست سال گم و گور بشی... پناهنده بشی تو فرنگ، مفت بخوری، مفت بخوابی..)

انتخاب این مونولوگ به دلیل تاثیرگذار خوب ترانه علیدوستی است. او نقش مینا را با فراز و فرودهایش به درستی بازی می‌کند و به خوبی به آن تسلط دارد. زنی که می‌خواهد از همسرش طلاق بگیرد و مهاجرت کند و شرایط روحی مناسبی ندارد و در مواجهه با آذر (با بازی افسانه بایگان) تمام عقده‌های دلش را باز می‌کند‍. مونولوگ‌ او مقابل شخصیت آذر و در واکنش به تمام درد و رنجی که این سال‌ها به خانواده او تحمیل کرده بیان می‌شود و نحوه اجرای آن به قدری درست و به‌جاست که خشم فروخورده مینا را تمام و کمال به تصویر می‌کشد و ما به‌عنوان مخاطب این خشم را می‌پذیریم و حتی درک می‌کنیم. با تمام نقدهایی که به فیلم کنعان وارد است، که البته شاید هم درست باشند، اما این نکته قابل تامل است که فیلم در بخش‌هایی توانسته تاثیرگذار باشد یا شاید بتوان گفت در انتقال مضامین کلی فیلمنامه به خوبی عمل کرده‌است. اما مسئله ما در این جستار نحوه بیان مناسب و انتقال احساسات درست بازیگر در یک سکانس از فیلم است که آن را می‌توان نشات گرفته از فیلمنامه‌ قابل توجه اصغر فرهادی دانست که داستان ساده‌ای دارد اما از طریق متن بازیگر را برای پیدا کردن شکل گفتاری که شخصیت موردنظر را می‌سازد، مهیا می‌کند. در این مورد خاص بازیگر نیز توان خودش را در ارائه‌ی نقش به رخ می‌کشد. گاهی لازم است اجرای بازیگر به قدری درخشان باشدکه کمبودهای فیلمی مانند کنعان در ابعاد مختلف چندان به چشم نیاید، البته این اتفاق به ندرت رخ می‌دهد و همان‌طور که اشاره شد موفقیت یک اثر سینمایی به تمام مولفه‌های تاثیرگذاری وابسته است که به درستی کنار هم قرار گرفته‌اند و در تعامل با یکدیگر کار می‌کنند.

آنچه‌ در این مقاله‌ی پیش رو بیان شد، تجربه‌ی موفق بازیگران در ارائه‌ی هفت مونولوگ‌ ماندگار و تاثیرگذار در سینمای ایران بود. شما چه مونولوگ‌های دیگری را به این لیست اضافه می‌کنید؟

نویسنده: رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

هفت مونولوگ ماندگار از سینمای ایران

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.