رقابت هالیوودی باربنهایمر با وام گیری از نام کریستوفر نولان، بمب اتم، IMAX و اکران پر مخاطب پس از پایان پاندمی به فروش بالای فیلم اوپنهایمر Oppenheimer 2023 سه ساعته نولان انجامید. یک فیلم زندگینامه‌ای براساس کتاب هشتصد صفحه‌ای «پرومته آمریکایی» که سال 2005 برنده پولیتزر شده بود و با نام کریستوفر نولان به عنوان فیلمنامه نویس و کارگردان فخر می‌فروشد. ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که منبع غیرداستانی نولان یک مرجع دقیق و گاه خسته‌کننده است که با جزئیات، داستان طغیان و سقوط اوپنهایمر را روایت می‌کند. دورانی که با رهبری درخشان اوپنهایمر از سال ۱۹۴۳ تا ۱۹۴۵ در پروژه منهتن به ساخت نخستین بمب اتمی منجر شد و در نهایت به پایان سریع و خشن نبرد متحدان علیه ژاپن در جنگ جهانی دوم انجامید.

نولان در فیلم اوپنهایمر Oppenheimer 2023 با دارا بودن امکانات بی حد و حصر هالیوودی و جاه طلبی ناشی از کارنامه عمدتا درخشان خود و سبک روایی اغلب آثارش، با هرگونه روایت زمانی سهل و ممتنع در همان شروع فیلم اعلام جنگ می‌کند. این فیلم نه تنها با وقایع تاریخی بازی می‌کند بلکه زندگی و دوران مختلف زندگی بسیار پیچیده، شخص اوپنهایمر را به هزاران قطعه از یک پازل تبدیل کرده و تماشاچی را به سمت و سوی موقعیتهای مکانی متفاوتی در طول بازه زمانی دهه ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ می‌کشاند. اگر اوپنهایمر کسی بود که هسته اتم را شکافت و تبدیل به سلاح کشتار جمعی کرد، نولان هم شخصیت اوپنهایمر را در فیلم خود به ستاره‌ای با هزاران قطعه شکسته تبدیل می‌کند.

نولان در لابه‌لای روایت زندگی اوپنهایمر در سه بخش پیش از ورود به پروژه منهتن، روند انجام پروژه و سپس مسائل پس از انفجار آزمایشی، از موتیفهای متعدد و تکرار شونده‌ای از تصاویر کالیدوسکوپی و آتش بازی‌های بصری مبهم در کنار اصوات خلاقانه موسیقایی و غیر موسیقایی، اتمسفری پر حرارت برای درگیر کردن مخاطب می‌سازد و در این شیوه ساخت فیلم، به مخاطبان فرصت زیادی برای کشف کردن نمی‌دهد. در واقع آنچه می‌توانست به عنوان یک درام سنگین و هوشمندانه سه ساعته درباره‌ فصلی مهم در تاریخ علمی، نظامی و سیاسی قرن بیستم و مقدمه‌ای بر جنگ سرد تلقی شود، به عنوان یک فیلم زندگینامه‌ای خوش رنگ و لعاب هالیوودی و البته موشکافانه و حتی گاه پر التهاب جلوه گر می‌شود.

برای نقش اوپنهایمر، انتخاب نولان کسی نبود جز کیلیان مورفی بازیگر ایرلندی. امیلی بلانت نقش کیتی همسر اوپنهایمر را ایفا کرد و اساتیدی همچون گری اولدمن در نقش هری ترومن رئیس جمهور آمریکایی و کنت برانا در نقش نیلز بور فیزیکدان و دانشمند پیشگام دانمارکی درخشیدند. رابرت داونی جونیور هم با رها کردن زره ابرقهرمانی مرد آهنی، کراوات زده و نقش استراوس، کوتوله دو روی سیاسی آن دوران آمریکا را ایفا کرد. کسی که در نابود کردن جایگاه اوپنهایمر به عنوان یک قهرمان علمی در فردای جنگ نقش مهمی داشت. نولان در اوپنهایمر Oppenheimer 2023 هم مخاطب را به سرعت در رفت و برگشتهای زمانی چند دهه‌ای پیچانده و معلوم است که تمایلی به مشخص کردن زمان و مکان ندارد. نتیجه این نگرش تصاویر و صحنه‌هایی از طوفان پیچ خورنده و گیج‌کننده رنگی و سیاه و سفیدی است که از ایام مبهم اوپنهایمر در دانشگاهی در اروپا شروع شده، به شغل اولش در دانشگاه کالیفرنیا-برکلی رسیده و سپس به سمت سرنوشتش به عنوان رئیس و بنیانگذار آزمایشگاه اتمی لوس آلاموس در نیومکزیکو در جریان جنگ جهانی دوم پیش می‌رود.

نولان به شکلی کاملا کلیشه‌ای، صحنه‌های مربوط به کشمکش اوپنهایمر در باتلاق مک کارتیسم و درگیری با استراوس را سیاه و سفید نشان می‌دهد. تمهیدی که صرفا بازنمایی دقیق‌تری از یک فصل سخت زندگی اوپنهایمر است وگرنه به نظر می رسد دیگر سویه‌های زندگی این فیزیکدان بی اعتقاد به اخلاقیات عرفی، چندان رنگ و لعاب متفاوتی با دوران گرفتار شدنش با استراوس نداشته باشد. در دهه 1940 و 1950 میلادی، در سیاست خارجی و داخلی آمریکا تغییرات زیادی رخ داد و بسیاری از چپ‌گرایان سرکوب، محاکمه یا به سادگی ساکت می‌شدند. اوپنهایمر، که پیشتر به عنوان دانشمند مشهوری شناخته می‌شد، در آن دهه‌ها از دست دادن مجوز امنیتی محرمانه مورد علاقه‌اش را تجربه کرد. برای بسیاری از همکارانش، اوپنهایمر هرگز همان شخص پیش از انفجار بمب‌ها نبود. او اگرچه به طور دقیق یک مرد شکست خورده نبود، اما به طور موثری ساکت و له شد. رئیس موسسه مطالعات پیشرفته در پرینستون شد و بقیه عمر خود را در عزلت سپری ‌کرد.

کتاب پرومته آمریکایی تصویری از اوپنهایمر به عنوان یک دانشمند متناقض و پیچیده، باهوش و خوش‌خُلق پرداخت اما در فیلم سینمایی اوپنهایمر Oppenheimer 2023 نولان علیرغم ارائه تعاریف مشابه کتاب، نوعی از دلسوزی و همدلی را با اوپنهایمر به عنوان نابغه‌ای درک نشده به مخاطب هدیه داد. خلاصه تعریف نولان از اوپنهایمر جوان با ماجرای سیب مسموم شده، چکیده همه تعریف و نگاه نولان از این شخصیت بود. هرچند مخاطب با هوش وقتی سپردن کودک خردسال به خانواده‌ای غریبه را می‌بیند، اوپنهایمر را طبق تعریف خود و نه نولان طبقه بندی می‌کند. از نگاه نولان حتی ماجرای رسوایی اوپنهایمر و جین تتلاک هم بیشتر یک عاشقانه تلخ تعبیر می‌شود و باز هم نولان از مخاطب می‌خواهد این بخش از تاریکی درونی اوپنهایمر را هم به نابغه بودنش ببخشد.

فیلم‌های تاریخی به ضرورت روایت، اغلب به اختصار و ساده‌سازی موضوع می‌پردازند اما نولان به اندازه‌ای برخی مسائل را ساده می‌گیرد که می‌توان به او ایراد اساسی گرفت. پس از نمایش فیلم نحوه تبدیل آلبرت اینشتین به یک شخصیت پدرگونه برای اوپنهایمر مورد انتقاد مخاطبان مسلط به ماجراهای تاریخ و علم قرار گرفته چرا که در واقع این دو نفر به طور خاص به هم نزدیک نبودند و صرفا اینشتین در طول اقامت اوپنهایمر در اندیشکده نیوجرسی در آنجا حضور داشته است. تفاوت‌های فکری این دو نفر هم از عدم باور اینشتین به تئوری کوانتوم مکانیک مدرن نشأت می گرفت، مثل اینکه نور می‌تواند هم ذره و هم موج باشد. در حالیکه نولان صحنه‌های کلیدی درباره این دو نفر ساخته که یکی از آنها در ذهن استراوس به عنوان یک دلیل انتقام از اوپنهایمر به تدریج دامنه گسترده‌ای می‌یابد و این یک اشتباه تاریخی است.

فصل جذاب و کم ایراد فیلم Oppenheimer 2023، از حضور اوپنهایمر در آزمایشگاه لس آلاموس تا ساخت نمونه اولیه بمب و انفجار را در بر می‌گیرد. همه مدت زمانی که فیلم با ریتم و تمرکز مناسب، به مقیاسی کوچک از فاجعه‌ای بزرگ می‌پردازد. رویدادی که جهان را به پیش و پس از خود تبدیل کرد. مخاطب امروز با دقت همه دست اندرکاران، متفکران، فرماندهان و عوامل علمی و فنی درگیر با ساخت و انفجار بمب اتم را زیر نگاه ریزبین خود می‌برد. روی اوپنهایمر و هدفش از گام نهادن در این جاده بی برگشت خیره می‌شود. هرچند نولان، نمی‌خواهد یا نمی‌تواند پاسخی روشن به مخاطبان درگیر با فیلم بدهد و بگوید اوپنهایمر در پس آن همه نوسان در زندگی خود به دنبال چه بود. چگونه آن ذهن نابغه در همان لحظه نخست نتوانست پیش بینی کند که راهی که می‌رود همان می‌شود که پرومته خواست. مگر اوپنهایمر نمی‌دانست در حال آتش انداختن به جان جهان است؟ نولان در صحنه سیب مسموم که پیشتر اشاره شد، به اندیشه کردن دیرهنگام شخصیت اوپنهایمر اشاره می‌کند اما به زعم نگارنده این یک توجیه غیر قابل پذیرش برای آن نابغه علمی است و شاید هم یک نابغه سینما. انگار نابغه هنر دارد برای نابغه علم طلب آمرزش می‌کند!

در آخر اوپنهایمر Oppenheimer 2023 نولان این آرزوی محال را در ذهن مخاطبان جدی و علاقه مند آثار خود برجسته می کند که کاش می شد نولان را از مرحله میز و کاغذ نگارش فیلمنامه دور کرد. حتی شاید اگر برادر فیلمنامه نویس نولان به این پروژه می آمد، منجی اوپنهایمر می‌شد و مخاطب با این حجم از رگبار دیالوگ در طول سه ساعت روبرو نبود. به واقع باید برای مخاطبی که به خاطر نام و سابقه این فیلمساز به سینما می‌رود حق داد که پس از دیدن اوپنهایمر که خط زمانی چندان پیچیده‌ای نسبت به برخی دیگر از فیلمهای نولان ندارد، سرگیجه بگیرد؛ وگرنه کیست که نداد مخاطب ایرانی که تماشای فیلمهای خارجی را عمدتا در سینمای خانگی تجربه می‌کند، بارها برای تنفس اوپنهایمر دکمه پاز را فشار داده است.

نویسنده: جواد صفوی (تحریریه ماجرا)

نقد فیلم اوپنهایمر Oppenheimer 2023 کریستوفر نولان

جواد صفوی

دوره های مرتبط

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.