در جستار پیش رو قصد داریم به مهمترین و تاثیرگذارترین فیلم‌سازان ژاپن در قرن بیست‌ و یک بپردازیم. درخلال این بررسی به مهمترین فیلم‌های این فیلم‌سازان نیز اشاره خواهیم کرد. سینمای ژاپن آنقدر بزرگ و سرشار از لحظه‌های ناب هنری و نام‌های افسانه‌ای در تاریخ فیلم‌سازی‌ جهان است که نوشتن درباره آن بسیار سخت و البته شیرین است. ژاپن مسیر توسعه و رشد را برخلاف اقتصاد و فرهنگ در سینما، به صورت معکوس آغاز کرد. آن‌ها در بدترین شرایط اقتصادی وفقر حاکم برکشورشان که در دوران پس از جنگ جهانی دوم در حال سپری کردنش بودند و متحمل سنگین‌ترین آسیب‌های اجتماعی واقتصادی از جنگ شده بودند، دست به خلق بهترین و تاثیرگذارترین آثار هنری قرن بیستم در جهان سینما زدند.

تحولی که در نگرش فیلم‌سازان ژاپنی از دهه‌ی پنجاه میلادی با ورود کارگردان‌های جویای نام شکل گرفت و تاریخ هنری و سینمایی این کشور را به کل دستخوش تغییرات گوناگون کرد و جشنواره‌های جهانی نیز در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی پای ثابت فیلم‌های ژاپن بود، تحسین وجوایز ارزشمندی را برای آن‌ها به ارمغان آورد. اما این روندِ روبه رشد با بازنشستگی نسل طلایی فیلمسازان آن دوران ژاپن رو به خاموشی رفت و ما در سال‌های بعد دیگر شاهد آن شکوه و اقتدار در سینمای ژاپن نبودیم.

با شروع قرن جدید ژاپن قدم‌های بزرگ و اغواگرایانه‌ای را دربخش‌هایی از سینما برداشته است که تاحدودی جاماندگی خود از دوران اوجش را جبران کند، گرچه هنوز هم نسبت به همسایه‌ی خود کره جنوبی موفقیت‌هایش در قرن بیست‌یکم دربخش سینمایی قابل مقایسه نیست، اما می‌شود حرکت روبه جلو و درست فیلم‌سازان ژاپنی با رویکردهای مبتکرانه در ژانرهای مختلف و به‌خصوص ساخت انیمه‌های باکیفیت را ستایش کرد.

فیلم‌سازان ژاپنی درقرن جدید باتوجه به شرایط حاکم بر جامعه به این آگاهی رسیده‌اند که ایده‌ها و مفاهیم دست اول را می‌بایست از دل اتفاقات جامعه‌ی اکنونِ خود جست‌وجو کنند و کهن الگوهای تاریخی خود را در قالبی برای مخاطب روایت کنند که جذابیت بصری و میزان تاثیرگذاری درستی داشته باشد. باتوجه به اینکه با وجود پیشرفت‌های فراوان، سینمای مدرن ژاپن هنوز در ابتدای راه است و همچنان نخبگان فیلم‌سازی ژاپنی شکل و ماهیت ساخت آثار خود را در ناشناخته‌ها جست‌جو می‌کنند، ما نیز به بررسی چهار فیلم‌ساز برتر ژاپن در قرن بیست‌ و یک و تاثیرگذارترین فیلم‌هایشان خواهیم پرداخت.

هیروکازو کورئیدا (Hirokazu Koreeu)

هیروکازو کورئیدا کارگردان، تهیه‌کننده، فیلم‌نامه‌نویس و تدوین‌‌گر فیلم، اهل کشور ژاپن است. او در سال 2018 با فیلم دزدان‌فروشگاه برنده جایزه نخل‌طلای کن شد. این کارگردان ژاپنی بیشتر برای فیلم‌های درام خانوادگی خود شناخته می‌شود. در سینمای امروز ژاپن جایگاه هیروکازو کوریدا به عنوان فیلمسازی صاحب سبک و اندیشه غیرقابل انکار است. فیلمسازی که عمیق‌ترین مفاهیم را از دل ساده‌ترین موضوعات بیرون می‌کشد و با فیلم‌هایی که از دل فرهنگ و مناسبات اجتماعی کشورش بیرون می‌آیند، دست روی مسائل خانوادگی و دغدغه‌هایی به شدت انسانی می‌گذارد.

«خانواده‌ی من کجاست؟»

دزدان فروشگاه (Shoplifters)

فیلم دزدان فروشگاه روایت زندگی اوسامو شیباتا و همسرش نوبویو در یک خانه‎ کوچک به همراه فرزندان خود و مادربزرگ این بچه‌هاست. آکی فرزند بزرگ خانواده هر روز سخت تلاش می‌کند، اما پول چندانی به خانه نمی آورد. در نتیجه اعضای این خانواده برای پر کردن شکم خودشان چاره‌ای ندارند، به غیر از اینکه به سرقت از مغازه‌ها روی بیاورند. کورئیدا فیلم‌ساز مولفی است؛ مولفه‌های تمام فیلم‌هایش مشترک است. فقر و تربیت کودکان ومسئولیت پذیری از نکاتی است که در فیلم‌هایش به وفور دیده می‌شود.

نگاه انتقادی‌اش را با دوربین از نگاه شخصیت‌های فیلم‌هایش روایت می‌کند. در فیلم دزدان فروشگاه ما با ادم‌هایی مواجه هستیم که از پیش باخته نیستند و برعکس مسئولیت‌پذیر هم هستند. آن‌ها در تلاش برای گذران زندگی و به دست آوردن پول در شرایط سخت هستند. کورئیدا هرگز در طول فیلم ما را به خاطر مشکلات اجتماعی و اقتصادی شخصیت‌هایش احساساتی نمی‌کند، بلکه با به تصویر کشیدن شرایط حاکم بر زندگی آن‌ها، شکل متفاوتی از زندگی را روایت می‌کند. او شخصیت‌های فیلم‌هایش را در قاب‌هایی میان خانه‌هایی معمولا در حاشیه‌ی شهر، قرار می‌دهد. تصاویرِ درون و بیرون محیط خانه‌ها و محل سکونت آدم‌ها به قدری درست قاب‌بندی شده است که مخاطب می‌تواند درتمام ابعاد زندگی آن‌ها دست به قضاوت بزند.

هریک از شخصیت‌ها به آرامی به خانواده می‌پیوندند و نقش تازه‌ی خود را برعهده میگیرند. نکته مهم دیگر در شکل فیلم‌نامه است. آن‌جایی که نویسنده آگاهانه اسامی شخصیت‌ها را در طول فیلم براساس موقعیت جدید و حضور در خانواده تازه عوض می‌کند. این فیلم تعریف خانواده را به کلی دستخوش تغییر می‌کند، حالا فیلم‌سازی که در آثارش به پیوند خانواده سنتی و اجتماع پرداخته، خود را در یک آزمون جدید و سوالاتی راهبردی قرار می‌دهد، آیا خانواده همان جایی است که تو در آنجا متولد شدی و رشد کردی؟

کورئیدا ما را در طول فیلم با توجه به داستان‌های مختلفی که برایمان تعریف می‌کند، در یک آن غافلگیر خواهد کرد و این نکته مهم در روایت فیلم‌های آسیای شرقی نیز هست. اما نکته‌ی مهم و قابل‌توجه این فیلم بازیگرهای توانمند آن است؛ فیلمی که از دیالوگ‌های کمی برخوردار است اما بازیگرانش رفتارهای درست و اکت‌های هنرمندانه‌ای را برای انتقال مفهوم درست به کار می‌برند. در نهایت فیلم هم این سوال را در ذهن‌‌ها برمی‌انگیزد که خانواده‌ی واقعی کیست؟ کورئیدا در ادامه‌ی آثار قبلی‌اش اینجا نیز خانواده را دست‌مایه ساخت یک اثر سینمایی دیگر می‌کند.

«رابطه‌ی خونی یا کنارهم بودن؟»

پسر کو ندارد نشان از پدر (Like Father, Like Son)

پسر کو ندارد نشان از پدر فیلمی‌ست به کارگردانی هیروکازوکروئیدا و محصول 2013 کشور ژاپن. این فیلم یکی از نامزدهای نخل طلای جشنواره فیلم کن بود، همچنین جایزه ویژه هیات داوران این جشنواره را برای هیروکازو کورئیدا به ارمغان آورد. فیلم پسر کو ندارد نشان از پدر در مورد یک تاجر موفق به نام ریوتا است که پس از سال‌ها متوجه می‌شود پسر واقعی‌اش بعد از تولد در بیمارستان با یک نوزاد دیگر عوض شده‌ است. حال ریوتا و همسرش با تصمیم دشواری روبرو می‌شوند، اینکه آیا باید پسر واقعی‌ خود را انتخاب کنند یا پسری که تمام این مدت بزرگ کرده‌اند را بپذیرند.

فیلم در مدرسه کیتا شروع می‌شود. این مدرسه مخصوص خانواده‌های پولدار و مرفحه جامعه است. به همین دلیل سیستم آموزش متفاوتی نسبت به باقی جامعه دارد. فیلم‌ساز درنهایت می‌خواهد یک دروغ از سمت کیتا در مصاحبه‌ی ورودی مدرسه را اشکار کند. کروئیدا آشکارا به این مسئله می‌پردازد که رابطه‌ی خونی نمی‌تواند دلیلی برای احساس دوست‌داشتن آدم‌ها باشد بلکه در کنارهم بودن می‌تواند به یک پیوند عمیق خانوادگی تبدیل شود.

فیلم از این جهت اهمیت دارد که فیلم‌سازش برخلاف فیلم‌های قبلی‌ این بار فضای شهری وزندگی مدرن انسان‌ها را به تصویر می‌کشد. ساختار بصری فیلم بیشتر در نماهای نزدیک فیلم‌برداری شده است و ریتم کلی را کمی تندتر کرده است. در دل همین تغییراتی که کروئیدا در این اثرش ایجاد می‌کند یک ملودرام خانواده‌گی شکل می‌گیرد که به خوبی می‌تواند احساسات را برانگیزد. هرگز این نکته برکسی پوشیده نیست که مناسبات پدرسالارانه درفرهنگ ژاپن در این فیلم باعث جدایی فرزندان از خانواده می‌شود و فرزندان درنهایت هیچ حق انتخاب و ارائه‌ی نظری ندارند.

این نکته در فیلم‌نامه نیز به خوبی دیده می‌شود اما جدای از این که مشکل درساختار فیلم‌نامه‌ای باشد یا نگرش فیلم‌ساز، باید به این مسئله هم اشاره کنیم که روند کلی داستان درنهایت به همین فهم کلی پدرسالارانه می‌رسد. شاید درست‌ترین تعریف از شخصیت اصلی فیلم همان چیزی باشد که کروئیدا می‌گوید "اگرباکسی شروع کنید که هیچ چیز ندارد نمی‌توانید همه چیزش را از او بگیرید"ما در فیلم دقیقا با پدری روبه رو هستیم که از نظر جایگاه اجتماعی و اقتصادی موفق به نظر می‌رسد و درست زمانی که متوجه جابه‌جا شدن فرزندش در بدو تولد می‌شود، روند کلی زندگی‌اش دچارتغییر می‌شود و همه چیز را کم کم از دست می‌دهد. همین مسئله و فراز و فرودهایش در تغییر کاراکتر پدر و شکل متفاوت بازی وی در ادامه‌ی فیلم تاثیر بسزایی دارد. درنهایت فیلم شخصیت‌هایش را پس از یک چالش جذاب باتمام تفاوت‌های ساختاری واجتماعی که دارند در صحنه‌ی پایانی در کنار هم قرار می‌دهد. هردو خانواده حالا در یک منزل ساده و بی‌آلایش کنار هم زندگی می‌کنند و این پذیرش به آسانی شکل می‌گیرد.

هایائو میازاکی (Miyazaki Hayao)

هایائو میازاکی زاده ۵ ژانویه 1941 انیماتور، کارگردان، تهیه‌کننده، فیلم‌نامه‌نویس و نویسنده ژاپنیست. میازاکی به عنوان یک داستان‌نویس چیره‌دست و سازنده انیمه‌های سینمایی مورد تحسین بین‌المللی قرار گرفته‌است و از نظر رسانه‌ها، به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلم‌سازان تاریخ انیمیشن محسبوب می‌شود. میازاکی به دلیل خلق فیلم‌هایی سرگرم‌کننده و نفس‌گیر در جهان سینما و انیمه معروف است. او یک صلح‌طلب و فمنیست تمام عیار است واین دو ویژگی را می‌توان در آثارش به خوبی مشاهده کرد. او بخشی از شهرت بین‌المللی خود را مدیون کمپانی والت دیزنی برای انتشار آثارش درسطح جهانی است.

«تلاش برای نجات انسان‌ها»

شهر اشباح (Spirted Away)

شهر اشباح به این دلیل بهترین و تاثیرگذارترین اثر میازاکی است که می‌تواند به درستی و در سطحی که برای کودکان و بزرگسالان به یک اندازه قابل درک است، قصه‌پردازی و داستان را به سادگی روایت کند. ما در تمام دقایق فیلم شاهد جذابیتی هستیم که مزه‌ی شیرینش تا انتها از کام مخاطب پاک نمی‌شود. شهر اشباح در کلیت با دیگر آثار میازاکی تفاوت چندانی ندارد، اما نکته‌ای که این فیلم را برجسته‌تر از مابقی آثار می‌کند، روایت مملوس براساس داستان پردازی درستی است که دیدن این اثر را با درون‌مایه‌های مفاهیم فلسفی عمیق برای ما به شکل ساده‌ای قابل باور می‌کند. شاید پرداختن میازاکی به هرکدام از المان‌ها و نمادهای فلسفی به کار رفته در فیلم نیاز به یک مقاله‌ی جدا در حجم گسترده‌ای دارد، اما نکته قابل توجه این فیلم ارائه‌ی ساده و قابل هضم همین مفاهیم پیچیده انسانی است.

نکته‌ی مهم و قابل تامل دیگر فیلم این است که فیلم‌ هرگز درپی انتقادی تند از جامعه وانسان‌ها نیست‌. فیلم‌ساز همواره تلاش می‌کند قصه‌ی خود را دلسوزانه و با محبت روایت کند و انسان را در برابر سوال‌های متعدد برای بازگشت به خویشتن قرار دهد و ذات پاک او را زنده کند‌. شهر اشباح انسان‌ها را در هر سطح و هراندازه با هر بار گناهی که دارند، می‌پذیرد و درپی اصلاح آن‌ها برمی‌آید. برای رسیدن به آرامش و پاکی درون از مسیر فانتزیِ جذاب وخلاقانه‌ای عبور می‌کنی. به عنوان مثال تمام شخصیت‌هایی که درپی اصلاح خود هستند، پس از سپری کردن دوره‌ای از سختی‌ها، سوار برقطاری برای فرار از بدی‌ها شده و در جنگل آرام ساکن می‌شوند. فیلم یک مانیفست کلی دارد که در طول فیلم به دفعات تکرار می‌شود و آن شعار اصلاح جامعه و انسان حتی در و حشتناک‌ترین شرایط‌ است.

این شعار براساس این فرهنگ ژاپنی استوار است که درتمام مشکلات وسختی‌ها باید سخت‌کوش وامیدوار بود. میازاکی خود می‌‌گوید که برخی شخصیت‌های داستان مثل چی‌هیرو الهام گرفته از انسان‌های واقعی هستند‌. به عنوان مثال چی‌هیرو برگرفته از دختر بچه‌ی یکی از دوستانش بوده است. میازاکی در ساخت این فیلم ابتدا با هیچ فیلم‌نامه‌ای روبه نبوده است و شخصیت‌ها و اتفاقات را صرفا براساس طراحی دستی شکل داده و در نهایت به یک انسجام کلی و شخصیت‌پردازی دقیق و مرحله نوشتن فیلم‌نامه رسیده است. نکته‌ی دیگر این اثر توجه به ریشه‌های کهن فرهنگی و آئینی ژاپن است که مهترین آن آئین شکرگذاری است.

فیلم شهر اشباح به خوبی به این مساله می‌پردازد که انسان‌ها با بهره‌مندی از نعمت‌های گسترده‌ی خداوند می‌توانند به خوبی زندگی کنند و از عشق و آرامش برخوردار باشند. شهر اشباح دست از گزافه‌گویی و بیان سخنان بیهوده وتوضیح گذشته‌ی شخصیت برمی‌دارد و ما را با اکنونِ آن‌ها و سیر اتفاقاتی که از سر می‌گذرانند، آشنا می‌کند. فیلم در ابتدا هم به همین گونه اغاز می‌شود. چی‌هیرو به همراه خانواده‌اش درحال نقل مکان به منزل دیگری هستند و ما هیچ گذشته یا پیشینه‌ی اضافی از آن‌ها نمی‌بینیم. اما با داستان زندگی‌شان در لحضه همراه می‌شویم.‌‍ چگونگی برخورد والدین در کشور ژاپن با فرزندان که براساس تابعیت محض فرزندان از پدر و مادر است به شکل معماگونه و البته در مسیر اصلاح والدین به خوبی درفیلم دیده می‌شود. چی‌هیرو سعی می‌کند نکات منفی زندگی پدر و مادرش درگذشته را به آن‌ها یادآوری کند و آن‌ها را از دخالت در شخصی‌ترین مسائل زندگی بازدارد.

یکی دیگر از نشانه‌های بازر و تشابهات فیلم که اتفاقا نماد فساد جامعه مدرن هم هست، بوی تعفن بدی است که چی‌هیرو در چندین صحنه فیلم حس می‌کند‌. به عنوان مثال، صحنه‌ای که می‌خواهد وارد حمام شود یا جایی که در گذر از مقابل ساختمان‌های مدرن شهری است و حتی در کنار رودخانه. درصحنه‌ای در حمام زمانی که کارگران با این بوی بد مواجه می‌شوند اما دست از جمع کردن طلاها نمی‌کشند. این نشان می‌دهد که انسان‌ها به خوبی نسبت به گناه واشتباهات خود در جامعه آگاه هستند، اما طمع مالی و شهوانی و شهرت آن‌ها از انجام ندادن آن کار زشت برحذر نمی‌دارد. نکته مهم دیگر فیلم تغییرات شخصیتی کارکتر چی‌هیرو است که در ابتدا به شدت ترسو و محافظه کار است اما رفته رفته به انسانی شجاع و باگذشت تبدیل می‌شود که باخلوص نیت و قلبی سرشار از محبت شرافتمندانه از تمام چیزهایی که به او هدیه داده‌اند، میگذرد در جهت نجات دوستان وجامعه‌اش. چی‌هیرو قطار، طلا و رودخانه را رها می‌کند تا در مسیر اصلاح جامعه‌اش پیش برود. او چیز کوچکی را از دست می‌هد تا دستاورد بزرگتری را به دست آورد و در نهایت نیز موفق به خلق چنین آرمانی هم می‌شود.

«پشت شاهکارهایت پنهان نشو»

باد می‌وزد (The Wind Rises)

این فیلم زندگی نامه‌ی تخیلی شخصیتی به نام هوریکوشی راروایت می‌کند که مهندس و طراح هواپیمای جنگنده بوده. فیلم دوران رکود اقتصادی و بحران فرهنگی و بهداشتی کشور ژاپن را نیز به تصویر می‌کشد. به دفعات در فیلم مشکل عقب ماندگی ژاپن در آن سال‌ها تکرار می‌شود. فیلم باد می‌وزد از این جهت برای ما قابل نقد و مهم است که رویکرد تلاش و پیشرفت را در دل یک جامعه‌ی جنگ زده و عقب‌مانده زنده نگه‌ می‌دارد و فرهنگ تلاش و عدم عقب ماندگی را توسعه می‌دهد.

پس از سقوط اولین هواپیمایی که جیرو مسئولیت طراحی آن را بر عهده دارد؛ او برای تعطیلات و استراحت به کوهستانی زیبا مسافرت می‌کند. اما اینبار جیرو از نائُکو خواستگاری می‌کند. نائُکو می‌گوید که به بیماری سل مبتلا است و از جیرو می‌خواهد که صبر کند تا سلامتی کاملش را بدست آورد و بعد با هم زندگی مشترکشان را شروع کنند. درست درهمین صحنه ما با میازاکی همیشگی که در فیلم‌های قبلی‌اش دیده بودیم روبه رو هستیم. حالا عشق و تلاش برای رسیدن به هدف که همان ساخت هواپیما وعشق به نائکو هردو باهم گره می‌خورند و روند داستانی جذابی را برای ما شکل می‌دهند. فیلم برش‌های زمانی زیادی دارد که گاها معنای مشخصی هم ندارند و شاید منظور خاصی هم از سمت فیلم‌ساز در چگونگی استفاده از آن‌ها نباشد اما مهم است که بدانیم میازاکی در این فیلم دست به نقد و شکستن خود می‌زند و پشت شاهکارهای گذشته‌اش پنهان نمی‌شود و این جسارت او را نشان می‌دهد.

همیشه در ادوار تاریخ، فیلم‌سازانی ماندگار شده‌اند که خود را دگرگون ساخته‌اند و از خاکستر برباد رفته‌ی خود چیز جدیدی به وجود آورده‌اند. میازاکی از این رو مرا یاد فیلم‌ساز شهیر و فقید خودمان اقای داریوش مهرجویی می‌اندازد. درنهایت فیلم‌ساز در اواخر عمر خود در جهت نقد خود بر‌می‌آید و هرچه رشته بود را پنبه می‌کند. چه ما خوشمان بیاید یا نه میازاکی با آن پرونده‌ی درخشان حالا می‌خواهد کمی هم خودش را پالایش کند و در این فیلم به خوبی می‌‌شود شاهدش بود. موسیقی متن هم به قدری خوب است که نمی‌شود نقدی بر آن وارد ساخت. جو هیسایشی (Joe Hisaishi) که در بیشتر آثار میازاکی با وی همکاری کرده این بار نیز به بهترین شکل ممکن از پس ساخت این موسیقی قصه‌گو بر آمده است. شاید سخن گزافه‌ای نباشد اگر بگوییم این موسیقی بهترین اثریست که هیسایشی برای میازاکی ساخته است.

ریوسوکی هاماگوچی (Ryusuke Hamaguchi)

ریوسوکی هاماگوچی زادهٔ ۱۶ دسامبر ۱۹۷۸، کارگردان و فیلم‌نامه نویس اهل کشور ژاپن است. او در هفتاد و چهارمین جشنواره‌فیلم کن برنده جایزه بهترین فیلم‌نامه برای فیلم ماشینم را بران در بخش اصلی شد. همچنین برای همین فیلم در نود و چهارمین دوره جوایز اسکار برنده جایزه بهترین فیلم بین‌المللی شد. هاماگوچی پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه مدتی در حوزه ساخت آثار تبلیغاتی فعالیت داشت. این هنرمند پس از ساخت چند درام بلند طی دوره ابتدایی آغاز به کارش، به کارگردانی آثار مستند روی آورد. هاماگوچی با فیلم «ساعت مبارک» (Happy Hour) که یک درام بلند ۳۱۷ دقیقه‌ای بود مورد توجه بیشتر قرار گرفت و پس از آن «آساکو ۱ و ۲» (Asako I & II) را که در جشنواره بین‌المللی فیلم کن هم به نمایش درآمد جلوی دوربین برد.

«نگرش پست‌مدرنی به اتفاقات جامعه»

ماشین مرا بران (Drive My Car)

این فیلم بر اساس داستان کوتاهی به همین نام از هاراکی موراکامی از مجموعه داستان‌های مردان بدون زنان ساخته شده است. فیلم شروع کاملا اروتیکی دارد و این گونه به نظر می‌رسد که ما با یک فیلم عاشقانه روبه‌رو هستیم. اما در ادامه به کاربرد این معاشقه و هم‌آغوشی در داستان پی می‌بریم. فیلم ماشینم را بران داستان ساده‌ای دارد. دختری دزدکی وارد خانه‌ی پسری می‌شود (یامگا) که عاشقش شده و هر بار خود را عریان روی تخت پسر درحال خود ارضایی می‌بیند. مسئله خیانت درفیلم محور اصلی داستان است و کاربرد ویژه‌ای هم دارد. از همین رو در صحنه‌ای از فیلم وقتی ما شاهد برملا شدن خیانت همسر یوسوکه می‌شویم باخود این فرض را برسی می‌کنیم که داستان فیلم به انتها رسیده اما مجهولاتی وجود دارد که حتی در صحنه اعتراف به قتل مقابل دوربین مخفی منزل پسر از طرف قاتل داستان همچنان برای ما ادامه پیدا می‌کند.

یوسوکه بیان می‌کند که مشکلی با خیانت همسرش نداشته و حتی برای اینکه رابطه از تعادل خارج نشود به روی همسر خود هم نمی‌آورد. ماشین قصه ما را زنی کم‌حرف و مرموز رانندگی می‌کند و مرد با صدای همسرش که از نوار کاست پخش می‌شود، حرف می‌زند. همسری که دو سال پیش مرده و مرد هنوز درگیرِ اوست. شاید همین مسئله و تعریف از فیلم هرببینده‌ای را برای دیدن این اثر مشتاق کند. یوسوکو بهترین شخصیت فیلم را از نظر بازیگری دارد و درست همان است که باید باشد‌. درست و به اندازه و تاثیرگذار. بازی‌های این فیلم یکی از کم نقص‌ترین بازی‌ها در مدیوم جهانی است. بسیار ساده اما بی ادعا وتاثیرگذار. نکته جذاب دیگر این فیلم گنجاندن یک اثر تئاتری در دل فیلم بود که هم از نظر بصری و هم ماهیت کلی فیلم کمک شایانی به کیفیت آن کرده است.

تلاقی جهان روایی چخوف و موراکامی در یک اثر سینمایی، یک رنگ ولعاب و تلفیق شاعرانه‌ای از فرهنگ شرق و غرب و درون‌مایه پرداختن به ماهیت انسان را به وجود می‌آورد. فیلم ماشین مرا بران داستانی کلی از انواع لمس‌ها و برخوردهای انسانی و فراز ونشیب‌های روابط را شامل می‌شود. این اثر هم مثل اکثر آثار فیلم‌ساز قصد ندارد درس زندگی بدهد. فیلم به صورت غیر مستقیم بیان‌گر تلخی‌ها و شرایط سختی است که انسان‌ها در آن گرفتار هستند و درمقابل این شرایط زندگی برایشان متوقف می‌شود. درصحنه‌ای از فیلم وقتی ماشاهد آن هستیم که شخصیت اصلی از معاشقه‌ی همسرش با دیگران مطلع می‌شود، خیلی طبیعی رفتار می‌کند و این رفتار او برای مخاطب شاید نوعی بی‌تفاوتی به حساب بیاید اما اگر از منظر پدیده‌های نوظهور و پست‌مدرنی و از نگاه یک فیلم‌ساز روشن‌فکر به آن نگاه کنیم مسئله حل می‌شود. پس خودتان باید به عنوان مخاطب تکلیف‌تان را در چگونگی ارزیابی فیلم مشخص کنید.

«گرفتاری عشق در تحمیل منطق‌های رفتاری جامعه»

چرخ بخت و فانتزی (Wheel of Fortune and Fantasy)

این فیلم سه داستان کوتاه با محوریت روابط و عواطف انسانی را روایت می‌کند. یکی از ویژگی‌های این سه داستان همانطور که از اسم فیلم هم به نظر می‌رسد اتفاقی‌بودن و وابستگی وقایع آن به بخت و اقبال است. این ساخته ریوسوکی هاماگوچی که جایزه خرس نقره‌ای (جایزه بزرگ هیئت داوران) جشنواره بین‌المللی فیلم برلین سال ۲۰۲۱ را به خود اختصاص داده است. چرخ بخت و فانتزی اثریست تاثربرانگیز، تکان‌دهنده و بی‌ ادعا که با تیزهوشی کارگردانش موفق به ترسیم جامعه‌ای درگیر تمایلات عاشقانه می‌شود. فیلم در سه بخش مردان و زنانی را نشان می‌دهد که با هم آشنا می‌شوند، حرف‌ می‌زنند و با درمیان گذاشتن نگاه‌ها، درد دل ها و اتهامات، اقیانوسی از واژه‌ها میان‌شان رد وبدل می‌شود. پرده‌ها میان آن‌ها در همین گفت‌وگو‌ها برداشته می‌شود و در میان همین تعریفات میان خودشان به شناخت و عشق و رابطه‌ای دوطرفه دست پیدا می‌کنند.

بخت و تصادف، هویت اصلی سه شخصیت داستان را برملا می‌کند و ناخوداگاه در چنین ترکیب صمیمی و گفت گو‌محوری ما به یاد سینمای فانتزی و عاشقانه‌ی فرانسه خواهیم افتاد و ناغافل از یاد می‌بریم که با فیلمی از شرق آسیا و کشوری استوار بر نظم وتلاش حرف می‌زنیم. شاید به همین دلیل هم یکی از شخصیت‌های فیلم به زبان فرانسه تسلط دارد. گرچه ارتباط مستقیمی در فیلم به مضمون اصلی ندارد. چرخ بخت و فانتزی بازیگران اصلی زن و فیلم‌نامه‌ای پر دیالوگ دارد اما هیچوقت در طول فیلم این دیالوگ‌ها وگفت‌گوهای بین شخصیت‌ها مخاطب را اذیت نمی‌کند و جذابیت فیلم را نیز دوچندان می‌کند.

فیلمی مبتنی برشاعرانگیست و در پس اتفاقات این شاعرانگی به دیوانگی نیز تبدیل می‌شود. شاید این تعبیر درست باشد که قشر رو به پایین و متوسط جامعه به واسطه‌ی نگرانی‌های اقتصادی و بافت ضعیف فرهنگی درمقابله با اتفاقات درحال وقوع و جهان مدرن کمی دچار آسیب می‌شوند و این فیلم به درستی به این موضوع می‌پردازد. هاماگوچی در این فیلم دیدگاه روشنی دارد وشخصیت‌هایش را از زندان منطق‌های تحمیل شده‌ی جامعه رها می‌کند. در نهایت شکل درست و تحلیل معماری گونه‌ای از زندگی در قالب یک محتوای عاشقانه دربرخورد با یک اتفاق به آن‌ها هدیه می‌دهد. هاماگوچی با ساخت دو فیلم اخیرش نشان داد که درپی ترسیم راهی جدید برای خلق آثاری سینمایی و هنرمندانه درجهان است و باید او را در پیشرفت هنر سینما در قرن جدید کشور ژاپن سرآمد بدانیم.

تاکاشی میکه (Takashi Miike)

تاکاشی میکه زادهٔ ۲۴ اوت ۱۹۶۰ فیلمساز پرکار و جنجال‌برانگیز ژاپنی است. او از آغاز کارش در سال ۱۹۹۱ تا به حال بیش از صد فیلم سینمایی، تلویزیونی و ویدئو ساخته‌است. در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ به تنهایی ۱۵ کار را کارگردانی کرد. میکه در شهر یائو در استان اوساکا در محله‌ای که طبقه کارگر و مهاجران در آن سکونت داشتند، به دنیا آمد. پدرش جوشکار بود و مادرش خیاط. با وجود اینکه خودش ادعا می‌کند که به ندرت سر کلاس‌هایش حاضر شده، از مدرسه فنی رسانه‌ای یوکوهاما زیر نظر کارگردان مشهور شوهئی ایمامورا رئیس و مؤسس این بنیاد فارغ‌التحصیل شد. انتخاب میکه در این جستار به خاطر اهمیت ژانر وحشت و سینمای ژانر و تاثیر آن درقرن جدید بر فضای هنری سینمای ژاپن است. از این رو برخود دانستم تا دو فیلم مهم این فیلم‌ساز را به اختصار مورد بررسی قرار دهم.

«وحشتی خیال‌انگیز»

آزمون بازیگری (Audition)

این فیلم بر اساس رمان ریو موراکامی و توسط دایسوکه تنگان نوشته شده است. اولین اکران فیلم در سال 2000 انجام شد. داستان آن در مورد شخصی است که همسر خود را از دست داده و از طریق برگزاری یک تست بازیگری به دنبال زنی برای ازدواج است و در نهایت به زنی می‌رسد که گذشته‌ای ترسناک دارد. زمینه‌چینی و آمادگی ذهنی مخاطب و دلهره‌آور بودن فیلم بیشتر در جهت پایان بندی آن است. تاکاشی میکه با حوصله‌ی فراوان و با یک ریتم کند، مخاطبش را به آرامی زخم می‌زند. به نحوه‌ای که او نمی‌فهمد در طول روایت داستان چه اتفاقی قرار است رخ دهد. میکه با استفاده از تمامی عناصری که در دست دارد، ایده‌هایش را پیاده می‌کند و جذابیت فیلم را دوچندان می‌کند.

فیلم در دقایق پایانی خود به نحوی بیمارگونه ادامه پیدا می‌کند و سیر طبیعی موسیقی و تدوین از حالت عادی خارج می‌شود. موسیقی فیلم بسیار خوب توانسته در هر سکانس، به فضاسازی کمک بکند. چیزی که آزمون بازیگری را از یک فیلم ترسناک فراتر برده، کارگردانی بسیار خوب میکه است که می‌خواهد اثری بسازد که کمتر کسی جسارت ساختن ان را داشته باشد. میکه توانسته از تمام قدرت و توانایی بازیگران فیلمش استفاده کند و به نسبت فیلم‌های ترسناک دیگر حالا هنر بازیگری هم دراین فیلم به شدت خودنمایی می‌کند. ریو ایشیباشی یک عاشق وسواسی و نگران است که تمام این خصوصیات را به خوبی درچهره و بازی و احساسش در فیلم می‌بینیم.

اما آیهی شینا بازیگری که در نگاه اول معصوم و بی‌گناه به نظر می‌رسد، همزمان تاریکی‌های وجودش را نیز هویدا می‌کند. به عنوان مخاطب او را در برخی از سکانس‌ها در قامت یک روح آرام دوست هم خواهی داشت. شخصیت آرام و یک نواختش را از ابتدا تا انتهای فیلم به خوبی حفظ می‌کند و تصورهای ذهنی وحدس و گمان‌ها را راجب خودش مدام عوض می‌کند. داستان فیلم به ما می‌گوید که حقیقت زندگی اسامی چقدر دستخوش تغییر و قطعه قطعه شده است. او شغلی ندارد، محل زندگی دقیقی هم از او در دسترس نیست. حالا ما در می‌یابیم که اسامی زن ترسناک و خطرناکی است اما کار به همین جا ختم نمی‌شود و برگه‌های تاریک دیگری از زندگی و شخصیت وی پدیدار می‌شود.

در واقع فیلم ادامه پیدا می‌کند تا شخصیت و سایر جنایات اسامی را برای ما مشخص کند. ما با یک مازوخیزم جذاب و البته مرموز روبه‌می‌شویم که مدام ازخود می‌پرسیم آیا این آخرین جنایت است؟ فیلم مرزی بین واقعیت و خیال است و این موی باریک را باید از دل قصه‌ی جذاب فیلم بیرون کشید. حتی این فیلم را می‌شود به خاطر روایت فانتزی و جذابش در زمره آثار سورئال نیز گذاشت. شاید عدم اعتماد اسامی به معلمش و آموزش‌های سخت و خشک و شکننده رقص باله توسط او عدم احساس امنیت شدیدی که در او ایجاد می‌کند و البته گذشته‌ی ناگوارش با مادر و ناپدری‌اش دلیل خوبی برای جنایات او باشد. میکه با آزمون بازیگری توانست مرزهای جدیدی در تعریف دیوانگی و خشم را به تصویر بکشد. این فیلم آن‌قدر خوب است که باهر بار دیدنش نکته‌های جدیدی را می‌توان از دلش بیرون کشید. این فیلم در اکران نیز توجه مخاطبان را به خود جلب نمود ویکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های آن سال شد.

«اینجا قهرمانی وجود ندارد»

ایچی قاتل (Ichi The Killer)

یک عامل سادومازوخیستِ یاکوزا به نام کاکیهارا به دنبال رئیسش که با سیصد میلیون ین ناپدید شده می‌گردد، با ایچی برخورد می‌کند. او ممکن است بتواند تحقق‌بخش رویاهای خشونت‌بار کاکیهارا باشد. نام فیلم براساس شخصیت کاکیهارا پیش می‌رود. گرچه ایچی عنوان فیلم است، کاکیهارا ظاهری عجیب وگونه‌هایی تکه تکه شده دارد که الهام گرفته از مانگای هيدئو ياماماتو در دنیای واقعی است. کاکیهارا به شدت زشت به تصویر کشیده می‌شود و دچار یک نوع دگر آزاری نیز هست. ايچي اما شخصیت مقابل کاکیهاراست که به شدت منزوی است و از افسرده‌گی رنج می‌برد. انزوا و افسردگی او و یادآوری گذشته‌ی سختی که تحمل کرده است درهنگام قتل‌ها نشان دهنده‌ی شدت مازوخیزم اوست.

تقابل این دو شخصیت با رسيدن به صحنه‌‎هاي پاياني به مانند مشخص شدن چهره اصلی جیجی با آن ظاهر گول زننده‌اش بسیار جذاب می‌شود. از طرفی دیگر فیلم دچار اقتدارگریزی در فرم است که شاید به نحوه‌ی کارگردانی میکه نیز برمی‌گردد. میکه معمولا ساختاری پراکنده و دستخوش تغییر را برای روایت قصه‌و آن‌چه در فیلم‌نامه آمده، انتخاب می‌کند. فيلم تا حد امکان خصوصيت مانگای اصلي را حفظ می‌کند. همین خصوصیت در روایت فیلم درک ارتباط بین شخصیت‌ها را برای مخاطب سخت می‌کند. يک طرف دیگر فیلم اشاره و نشانه‌هایی از سینمای موسوم به یاکوزایی است که در دهه‌های گذشته در ژاپن به شدت رواج داشت. بعد از کشته شدن وحشيانه زن و بحثی که مابين کيکي‎هارا و خانم کارن درباره‌ی اين‎ که چگونه قدرت را از طریق زجر دادن می‌توان نشان داد، ما به شدت عاطفه و رابطه‌ی عاشقانه‌ی خانم کارن وایچی را می‌بینیم و همین اتفاق‌ها دو روایت متفاوت را در ذهن ما شکل می‌دهد.

شاید گرایشات سادومازوخیزمی در شخصیت‌های فیلم در یک دوگانگی آشکار در یک لحضه چندین فرضیه‌را در ذهن ما متصور سازد و قدرت تصمیم گیری در لحضه‌ی قتل را نسبت به گذشته‌ و شخصیت قاتلین در نحوه‌برخورد آن‌ها با ماجرا به شکل دیگری ترسیم کند. تاکاشي ميکه در اين فيلم درعین فانتزی بودن اثر، خشونت افسارگسیخته‌ای را نمایش می‌دهد. افراط در نحوه‌ خشونت و قتل چیزی شبیه به همان مانگاهای ژاپنیست. شخصیت‌های فیلم را نمی‌شود درک کرد به نحوی که گاهی همراهی با آن‌ها در این حد از خشونت کاری سخت است. در واقع در ايچي قاتل قهرمانی وجود ندارد‌. فیلم براساس داستان‌های مدرن به شکلی داستان‌پردازی می‌شود که رابطه‌ی بین شخصیت‌ها را باید از دل قصه‌ و نکات پنهان داستان کشف کرد‌.

در این جستار سعی داشتم به آثار سینمایی فاخر و فیلم‌سازان تاثیر گذار کشور ژاپن در قرن بیست یک بپردازم و کارنامه‌ی آن‌ها را بررسی کنم‌. بر من پوشیده نیست که می‌شود فیلم‌سازان و فیلم‌های دیگری را نیز به این لیست اضافه کرد، اما وسواس نگارنده در انتخاب آثار برتر و به دور از احساسات شخصی مرا در نهایت به این سه فیلم‌ساز تاثیر گذار رساند. امیدوارم این جستار مورد قبول شما عزیزان واقع شود.

شما چه فیلمسازان دیگری را به این لیست اضافه می‌کنید؟ فیلم ژاپنی مورد علاقه شما چیست؟ در قسمت کامنت‌ها بنویسید.

نویسنده: رحمان اسماعیلی (تحریریه ماجرا)

فیلمسازان برتر و بهترین فیلم های ژاپنی قرن 21

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.