فیلم خواب زمستانی اثر نوری بیلگه جیلان کارگردان ترک است که در سال 2014 موفق به کسب جایزه نخل طلایی جشنواره کن شده است. درامی بلند با ضرباهنگی آرام و جزئیات بسیار از روابط عمیق انسانی که هنرمندانه مضامین بسیاری را در اختیار بیننده می‌گذارد. جیلان در این فیلم شخصیت‌هایی آلوده به رنج و تنهایی مدرن را در گوشه‌ای از طبیعت کوهستان و در کنار اهالی روستا قرار می‌دهد. مالیخولیای روسی را با عناصر از عرفان شرقی مواجه می‌کند و بی آنکه چیزی از قالب شخصیت‌ها بیرون بزند، آن‌ها را در آیینه‌ی یکدیگر ثیقل می‌دهد. در این یادداشت مروری بر شخصیت‌پردازی داستان خواهیم داشت و پدیده مالیخولیا را در نسبت با عناصر شرقی موجود در داستان تبیین خواهیم کرد.

خلاصه داستان

در پیچ و تاب صخره‌های سفید رنگ کاپادوکیه، ترکیه اجتماعی است جدا افتاده از هیاهوی شهر. روستایی کوچک با اقامتگاهی محلی برای میزبانی گردشگران و طبیعت‌گردها. آیدین‌ خان که وارث بسیاری از اراضی روستاست به همراه خانواده‌اش چند سالیست که از استامبول به روستا مهاجرت کرده و موسس این اقامتگاه است. او که پیشتر بازیگر باسابقه‌ی تئاتر بوده اکنون در میانه زندگی است و اموراتش را به مطالعه، تالیف در روزنامه محلی و رسیدگی به اموال پدری می‌گذراند. یک مباشر و دو خدمتکار دارد و در کنار همسر جوان و خواهر مطلقه‌اش زندگی می‌کند.

کیفیت رابطه اعضا در عین احترام چندان جالب به نظر نمی‌رسد. نجلا - خواهر آیدین- که در وهله اول گمان می‌بریم غم‌خوار و پشتیبان برادرش است، دقیقا در نسبت با آیدین خان نارضایتی خود را از زندگی بیرون می‌ریزد. با زبان تیز و در عین حال ضمیر روشنش منتقد جدی نگاه و منش آیدین است. مترجم است و به نظر می‌آید در سواد و تحصیلات چندان اختلافی ندارند. هر چند در جایی از گفتگویشان به هوش آیدین و انتظار خانواده از او اشاره کرده و وی را امید سابق خانواده خطاب می‌کند؛ امیدی که به مرور به ناامیدی بدل شده است.

آیدین همسری زیبا و جوان به نام نهال دارد. رابطه‌شان سرد و بی روح است و در فاصله‌ای عاطفی از یکدیگر زندگی می‌کنند. رابطه‌ای که آغازش درگذشته آیدین ریشه دارد به دوران شهرت او برمی‌گردد. نهال اینک در گوشه این کوهستان سرد از شور و حال زندگی به دور افتاده و به امورات خیریه می‌پردازد و با کمک رسانی به فقرا به زندگیاش معنا می‌بخشد.

داستان فیلم دیدگانمان را به تقابل خانواده آیدین با اهالی روستا فرامی‌خواند. قصه از جایی آغاز می‌شود که اجاره یک خانواده از مستاجران آیدین خان عقب افتاده و کار به دخالت مراجع قانونی رسیده است. کودک کم سن و سال خانواده (الیاس) که شاهد خشونت ماموران در قبال پدر بوده اینک انتقام واقعه و نیز مصادره اموالشان را باشکستن شیشه ماشین آیدین خان می‌گیرد. عموی الیاس (حاج حمدی) که از قضا امام جماعت مسجد روستاست و یک تنه بار فقر خانواده را به دوش می‌کشد، واسطه حل ماجراست.

این آغازیست برای تقابل‌هایی که بیلگه جیلان کاملا هنرمندانه و به ظرافت تمام در قالب داستان و در کنش و واکنش شخصیت ها طراحی کرده است. تقابل مالک فرادست و مستاجر فرودست، تقابل روشنفکر درس‌خوانده و مومن روستایی، تقابل حقوق مدنی و حقوق انسانی و پرداختن به مظاهر خودخواهی ذیل عنوان دیگرخواهی! خواب زمستانی با تمام طول و تفصیلش، داستان کنش‌ها و برهم کنش‌ها در نسبت این تقابل‌هاست. جزئیات روابط دقیقا همینجا به کار می‌آیند و گفتگوی شخصیت‌ها تماماً روایتگر نقاط ضعف و تعارضات درونی آن‌هاست.

شخصیت‌پردازی

شخصیت پردازی فیلم خواب زمستانی به قدری غنی و پرجزئیات است که کمتر نقطه ابهامی در مورد رفتارشان باقی می‌ماند. همینطور در مواجهه شخصیت‌ها و نظرات‌شان دیالکتیک سیالی حکم فرماست که نگاه بیننده را با خود همراه می‌کند. نگاهی که بعضاً ناتوان از قضاوت است. به طور خاص پردازش شخصیت آیدین به قدر کافی درست و سنجیده است. آنطور که گاهی انتقادهای نهال و نجلا با تمام وجه موشکافانه‌شان به نظر غیر منصفانه می‌آید؛ درحالی که تمام این‌ها نشان‌دهنده پردازش لایه لایه شخصیت و نیز نبوغ کارگردان در روایت واقع‌گرایانه است.

هیچ نکته گل درشت یا بیرون زدگی در شخصیت‌ها دیده نمیشود. آگاهی ما از آن‌ها به مرور در آیینه‌ی یکدیگر کامل می‌شود. حتی ضعف شخصیت نهال که تا اواخر فیلم توام با پاکی و انسان دوستی است آنجایی آشکار می‌شود که کاملاً نسنجیده با پاکتی پر از پول به خانه حمدی می‌رود و بر غرور زخم خورده‌ی اسماعیل (پدر الیاس) دست می‌گذارد. بی تدبیری‌ای که تمام سرمایه را نیز به باد می‌دهد. این وجه از شخصیت نهال تاییدی ضمنی بر توصیف آیدین دارد. اینکه نهال احساساتی، ساده و کم تجربه است. همینطور نجلا که به تئوری عدم مقابله با خطا یا بدی‌ها معتقد است وقتی فنجان‌های چینی محبوبش به دست مستخدم می‌شکند از دلش می‌گذرد که عذرش را بخواهد. همه این‌ها از شخصیت‌ها الگوهایی واقعی و در دسترس می‌سازد. شخصیت‌هایی مملو از ضعف‌ها و قوت‌های روحی که آینه‌ی یکدیگرند و به وضوح بر هم تاثیر و تاثر دارند.

مالیخولیا

اگر مالیخولیا را عارضه‌ای در مقابل فقدان بدانیم، فقدانی که میتواند از دست دادن هر چیزی باشد از جمله فقدان عزیز یا سرزمین پدری یا -در مورد پیش روی ما- از دست دادن جایگاه اجتماعی و موقعیت شهرت؛ آنگاه می‌توانیم شخصیت آیدین را در نسبت با مالیخولیا تحلیل و بررسی کنیم. به تعبیر فروید شخص در مقابل فقدان یک ابژه دو راه پیش رو دارد. یا سوگوارانه آن را می‌پذیرد و میل خویش را با آن تطبیق می‌دهد و کشش خود را به دیگر ابژه‌ها معطوف می‌دارد تا اثر فقدان را خنثی کند و یا اینکه توجه را از ابژه‌ی مفقود به ایگو یا خویشتن معطوف می‌دارد. عارضه‌ای که منجر به نوعی خودشیفتگی می‌شود و در عین حال از دیگر ابژه‌هایی که به ابژه مفقود نامربوطند تاحدی نفرت دارد و از ایشان فاصله می‌گیرد.

نوع شدید این عارضه همان مالیخولیا یا سودازدگی است که بعضاً در قهرمان‌های ادبیات معاصر به چشم می‌خورد. در ادبیات روسیه که منبع الهام نوری بیلگه جیلان است، شخصیت‌های مالیخولیایی بسیار یافت می‌شوند. او می‌گوید:

«فکر می‌کنم، شخصاً، روح من به روح روسی نزدیک‌تر است. من یک فرد کاملاً مالیخولیایی هستم و فکر می‌کنم این نوع مالیخولیا در فضای روسیه وجود دارد. همیشه این نوع مالیخولیا را احساس می‌کردم، اما وقتی جوان بودم و هنوز داستان‌های کلاسیک‌ روسی را نخوانده بودم، از این که چنین حسی داشتم احساس گناه می‌کردم. احساس می‌کردم با بقیه فرق دارم و غیرعادی هستم، اما وقتی آثار ادبی روسی را خواندم، آدم‌های مشابه خود را پیدا کردم و احساس بهتری داشتم. برای من یک نوع درمان بود.»

در داستان خواب زمستانی آیدین خان را می‌بینیم که پیشتر بازیگر تئاتر بوده و به زعم خود روزگار درخشانی داشته اما اکنون به فراموشی سپرده شده و به دور از جامعه زندگی می‌کند. حتی اگر در جوانی درخشش فوق العاده‌ای هم نداشته اما سودای قهرمانی را تا میان سالی با خود حمل کرده‌است. اکنون از هر فرصتی استفاده می‌کند تا اعتبار از دست رفته را خودش به خودش عطا کند. او در پاسخ به خواهرش که می‌گوید چرا به جای روزنامه‌های محلی در روزنامه‌های بزرگتر قلم نمی‌زنی که دیده شود، میگوید: "چون میخواهم پادشاه قلمرو خودم باشم." بله تبعاً هر چه بیشتر دیده شود بیشتر نقد می‌شود و این با میل به قدرت در تعارض است. وقتی نامه‌ای از دخترک روستایی به دستش می‌رسد که از مقاله‌هایش تعریف و تمجید بسیار می‌کند و در آخر برای روستایشان درخواست کمک دارد، تصمیم به کمک می‌گیرد، در حالی که پیش از آن اشتیاقی به امور خیریه نشان نمی‌داد.

آیدین با مهمان‌های هتل بیش ازهمه گرم می‌گیرد. مهمان‌ها برای آیدین دریچه‌هایی به دنیا هستند. غریبه‌هایی که در مقابلشان آزادانه خود را با گذشته‌اش بازتعریف می‌کند. گذشته‌ای که برای نزدیکانش چندان افتخاری نبوده و نیست. با اینکه باران زمین را گِل میکند در محوطه هتل شن نمی‌ریزد که بافت هتل به سمت تصنع نرود و با اینکار نگاه زیبایی‌شناسانه خود را به دیگران نشان می‌دهد. "نمی‌خواهم هر کسی اینجا بیاید. کسانی باید بیایند که این تفاوت‌ها را درک کنند." این افراد برای آیدین به ابژه مفقودش یعنی قهرمانی در عرصه هنر مرتبطند. علاقمند است با ایشان گفتگو کند و در مقابلشان از هیچ خدمتی دریغ نمی‌کند. حتی برای افزایش خدمات گردشگری هتل حاضر به خرید اسب می‌شود در حالی که جای دیگر خست به خرج داده و غرامت شیشه شکسته را از خانواده فقیر حاج حمدی عین به عین می‌ستاند.

مظاهر خودشیفتگی آیدین درمقاله‌هایش نیز نمود می‌یابد. آنجا که در هر موضوعی دست به تحلیل می‌برد و خود را صاحب‌نظر می‌داند. انتقادهای نجلا به خوبی مانند سوزنی باد غرور آیدین را هدف می‌گیرد. اینکه مضامینش تکراری است و مثل کیمیاگرها فقط کلمات را بیهوده به هم سرهم می‌کند. از دین و معنویت چیزی نمی‌داند ولی درباره‌اش مینویسد. با نقد فقدان زیبایی‌شناسی در روستاهای آناتولی به یک رومانتیسم آبکی چنگ می‌اندازد و بیشتر در پی جلب محبوبیت است تا اینکه حرف جدی‌ای بزند. به بیان نجلا آیدین دچار یک خودفریبی بزرگ است. "کاش منم می‌تونستم خودم رو فریب بدم و به کار دیگه‌ای مشغول بشم و از این درد روحی نجات پیدا کنم."

نیمه دوم فیلم بر رابطه آیدین و نهال تمرکز دارد. نهال با کمک دوستان و برخی اهالی روستا خیریه‌ای راه اندازی کرده که بسیار بدان وابسته است. آیدین به مراودات نهال و دیگران حسادت می‌ورزد و از اینکه جایگاهی در این قلمرو ندارد در عذاب است. به بهانه بی‌تجربگی نهال در امورات مالی به حوزه ایشان وارد می‌شود و کار را دست می‌گیرد. رفتاری که به شدت نهال را می‌رنجاند و بر نفرتش از وی می‌افزاید. "اینکه به شهر بروم و تنهایی کار کنم و سختی بکشم بهتر از اینه که زیر سایه تو انگل‌وار زندگی کنم. زیر سایه‌ت غرق در پوچی هستم." نهال در این مکالمه از باطن آیدین پرده برمی‌دارد و معتقد است هیچگاه رفتار و احساسی از آیدین سر نزده که خلاف منافعش باشد.

او به خودخواهی، کینه توزی و بدبینی در آیدین اشاره می‌کند. معتقد است با تمام تحصیل‌کردگی و عاقل بودنش گاهاً دیگران را سرکوب یا تحقیر می‌کند و از کل دنیا متنفر است. "از مومنان متنفری چون فکر می‌کنی جاهل هستند. از غیرمومنان هم متنفری چون هیچ باور و ایده‌ای ندارند. از افراد پیر به خاطر تنگ‌نظری و عقب‌موندگی و از جوان‌ها به خاطر تفکر آزادانه و هنجارشکن‌شون متنفری. مدام از حقوق مردم حرف می‌زنی اما به هر کی میرسی مظنونی که دزد یا راهزن باشه و از مردم هم متنفری!"درجای دیگر به ظاهرسازی در رفتار آیدین اشاره می‌کند؛ وقتی هر حرف یا رفتار خود را به وجدان و اخلاق می‌چسباند تا موجه جلوه کند. حال آنکه خود آیدین برای فرار از وجدان خویش با روستاییان کمتر نشست و برخاست دارد و ایشان را به مباشرش حواله می‌کند.

همانطور که دیدیم مالیخولیا یا گونه‌ای از افسردگی میانسالی با رگه‌هایی از رنج، تنهایی، انزوا، خودخواهی و گاهاً نفرت در شخصیت آیدین نمود می‌یابد. در ادامه به عناصر شرقی حاضر در فیلم در مواجهه با این عارضه اشاره خواهیم کرد.

عناصر شرقی و دگردیسی روح

در میان نظرات نجلا سویه‌هایی از عناصر شرقی در تعریف خود و شادکامی یافت می‌شود. آنگاه که به بحث مورد علاقه‌اش یعنی عدم مقابله با ظلم یا بدی دیگران اشاره می‌کند به وجهی از مقابله با نفس در عرفان شرقی اشاره دارد که فرد از حق خود به بهای بیداری دیگری می‌گذرد. وی معتقد است چه بسا در جایی با گذشت ما فرد خاطی خجالت زده شده و یک قدم به اصلاح نزدیکتر شود تا اینکه در مقابل خطا مجازات شود. این اعتقاد هم در متون اسلامی هم در عرفان مولانا ریشه دارد .

"و نیکی با بدی یکسان نیست. بدی را با آنچه بهتر است دفع کن، آنگاه (خواهی دید) کسی که میان تو و او دشمنی است گویی دوستی صمیمی و یک دل میگردد."(فصلت/34)

و یا به بیان مولانا " گر تو با بد بد کنی، پس فرق چیست؟"

مضمونی که دقیقا بر گره داستان سوار می‌شود. کل روند داستان بر مبنای خطایی از یک کودک مصیبت‌زده است که از قضا خانواده‌اش متحمل فقر شدیدی شده‌اند. چه عامل خطا و چه علت خطا، نفس خطا را قابل اغماض می‌کند اما آیدین نه از درصدی از خسارت می‌گذرد و نه حتی مانع دست‌بوسی کودک برای عذرخواهی م‌یشود. همینطور پیشتر بابت اجاره عقب افتاده‌شان اموال‌شان را مصادره می‌کند و به درخواست حاج حمدی برای مهلت بیشتر اعتنای چندانی نمی‌کند و او را به مباشرش حواله می‌کند.

در جایی دیگر نجلا به پوچی زندگی آیدین اشاره می‌کند. خطاب به آیدین می‌گوید:

"تو برای رنج نکشیدن ترجیح می‌دهی خودت را گول بزنی در حالی که اگر می‌خواهی به حقیقت بیشتری برسی به وقتش باید نابودکننده باشی. باید هزینه بدهی و متحمل رنج شوی. تو برای روبرو شدن با واقعیت باید جسارت خودت را نشان دهی. بازیگری باعث شده مثل ملخ از این هویت به آن هویت بپری و خودت را فراموش کردی. در حالی که مفهومی وجود دارد به نام زندگی کردن با خود!"

رنج در عرفان همواره بیدارگر معنویت است. برای آیدین مواجهه با شکست رنج بزرگی است. پذیرش عدم قهرمانی و نابودی خواب و خیال شهرت به شدت دردناک است اما دقیقا در همین نقطه است که دگردیسی روح اتفاق میفتد. روح از توجه به خود بیرون می‌آید و فقدان را در آغوش می‌گیرد. میل را با آن تطبیق می‌دهد و به پذیرش و آرامش می‌رسد. همینطور آنجاست که می‌تواند از تعلقاتش بگذرد. در اواخر فیلم آنگاه که درمی‌یابد تجاوزش به قلمروی نهال و خلع سلاح کردنش به بهانه مصلحت خانواده چقدر بچگانه است به اتاق نهال برمیگردد و دفترش را پس میدهد. همانجا مبلغ زیادی را برای خیریه کنار می‌گذارد، اسب در بند- که نمادی از روح خودش است- را آزاد می‌کند و به همراه مباشرش راهی سفر می‌شود.

نفس خود را کُش جهان را زنده کن خواجه را کشته است، او را بنده کن (د. سوم/ 2506)

همینطور وقتی مقصد را تغییر می‌دهد و شب را در خانه دوستش در کنار معلم روستا به نوشخواری می‌گذراند، باز با انتقاد دیگری از منش اربابگونه‌اش در زبان معلم روستا مواجه می‌شود. برآشفته می‌شود و در آخر شراب را قی می‌کند. گویی که نفس سرخورده را استفراغ می‌کند.

در خواب زمستانی روح تفردیافته آیدین با چکشکاری‌های نجلا از خود بیرون می‌آید، در آیینه‌ی نهال زنگار کبر و غرورش زدوده می‌شود و در مجاورت روستاییان غبار خودبینی‌اش را می‌روبد. آنگاه که پس از سفر درونی نفسش را شکار می‌کند-و در فیلم هم با یک شکار در دست برمی‌گردد- و به خانه می‌آید در کمال تواضع خطاب به همسرش چنین می‌گوید:

"دوری از تو برایم همانقدر وحشتناک است که میدانم دیگر دوستم نداری. هر ثانیه دلتنگت میشوم. تو نزدیکترین کسم هستی. چیزی مرا به استامبول فرانخواند. از من نخواه که بروم. درون من چیزی متولد شده که نمیگذارد بروم. من را به عنوان خدمتگذارت بپذیر حتی اگر همه چیز طبق آنچه تو میخواهی پیش رود. من را ببخش!"

مخاطب شاید این بخشش و ضرورت آن را درنیابد. اما مسئله فقط اعتراف به اشتباه نیست. این بخشش نوعی فروافتادن از بلندایی است که خود برای خود ساخته است. تواضعی که قطعا نهال را نیز با خود همراه خواهد کرد و این همان اشارتی است که نجلا مدام زمزمه می‌کرد: پاسخ بدی را به نیکی دادن؛ یا در اینجا بی عاطفگی را به گرمای عشق و گذشت پاسخ دادن!

منتقدان شباهت های بسیاری میان مضمون خواب زمستانی و داستان کوتاه همسر اثر چخوف یافته‌اند. اقتباسی که خود جیلان نیز تایید می‌کند اما اثر خود را وامدار آن نمی‌بیند. نکته اینجاست که تفاوتش با داستان همسر در اینجاست که اولا نهال بسیار موجه تر از همسر در داستان چخوف است، ثانیا در اثر چخوف رویکرد مرد در قبال همسرش چندان پردازش نشده است. جز اینکه زن را آزاد می‌گذارد تا طلاق بگیرد، شباهت دیگری با آیدین ندارد. آنچه در شخصیت آیدین می‌بینیم دگردیسی از تمرکز بر خود به توجه به دیگری است. شاید در روند این چرخش به جزئیات بیشتری نیازمند باشیم و ترسیم این مسیر را تنها نقطه ضعف فیلم بدانیم اما کماکان واضح است که آیدین سفری درونی را در طول فیلم طی می‌کند.

پایان فیلم هم موید همین نکته است. آنجا که آیدین به خانه برمی‌گردد و بالاخره به همان چیزی می‌پردازد که مختص اوست: تاریخ تئاتر ترکیه.

اتفاقی که بر یک پذیرش تأکید دارد. پذیرش اینکه دیگر یک قهرمان نیست و تنها قلمرویش همان چیزی است که برای ارائه دارد.

در آخر با غزلی از مولانا یادداشت را به انتها می‌بریم. غزلی که به احوالات آیدین بی ارتباط نیست:

بیدار شو بیدار شو هین رفت شب بیدار شو بیزار شو بیزار شو وز خویش هم بیزار شو

در مصر ما یک احمقی نک می‌فروشد یوسفی باور نمی‌داری مرا اینک سوی بازار شو

بی‌چون تو را بی‌چون کند روی تو را گلگون کند خار از کفت بیرون کند وآنگه سوی گلزار شو

مشنو تو هر مکر و فسون خون را چرا شویی به خون همچون قدح شو سرنگون و آن گاه دردی خوار شو

در گردش چوگان او چون گوی شو چون گوی شو وز بهر نقل کرکسش مردار شو مردار شو

خاموش وصف بحر و دُرّ، کم گوی در دریای او خواهی که غواصی کنی دم دار شو دم دار شو

نویسنده: فاطمه مقدسی (تحریریه ماجرا)

نقد فیلم خواب زمستانی اثر نوری بیلگه جیلان

دوره های مرتبط

نظرات کاربران

جهت ثبت نام، شماره موبایل و رمز عبور انتخابی خود را وارد نمایید.

کد 5 رقمی ارسال شده به موبایل خود را وارد کنید

جهت ورود نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.